|
ਪà©à¨¸à¨¤à¨• : ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਦਾ ਸਹਿ-ਨਾਇਕ à¨à¨¾à¨ˆ ਦਲਜੀਤ ਸਿੰਘ ( ਰਾਇ ਸਿੰਘ ) |
|
|
ਡਾਕਟਰ ਹਰਜਿੰਦਰਮੀਤ ਸਿੰਘ
ਹਨੇਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਜਗਦਾ ਚਰਾਗ਼ : à¨à¨¾à¨ˆ ਦਲਜੀਤ ਸਿੰਘ
ਪà©à¨¸à¨¤à¨• : ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਦਾ ਸਹਿ-ਨਾਇਕ à¨à¨¾à¨ˆ ਦਲਜੀਤ ਸਿੰਘ ( ਰਾਇ ਸਿੰਘ )
ਲੇਖਕ : ਗà©à¨°à¨²à¨¾à¨² ਸਿੰਘ ਬਰਾੜ
ਸੰਪਰਕ 8437681200
ਮà©à©±à¨² : 395/
ਗà©à¨°à¨²à¨¾à¨²
ਸਿੰਘ ਬਰਾੜ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਨੌਜਵਾਨ ਅਤੇ ਸੰà¨à¨¾à¨µà¨¨à¨¾à¨µà¨¾à¨‚ à¨à¨°à¨ªà©‚ਰ ਲੇਖਕ ਹੈ , ਜੋ ਆਪਣੀ
ਪਹਿਲੀ ਖੋਜ à¨à¨°à¨ªà©‚ਰ ਪà©à¨¸à¨¤à¨• "ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਦੇ ਸਹਿ-ਨਾਇਕ à¨à¨¾à¨ˆ ਦਲਜੀਤ ਸਿੰਘ" ਨਾਲ
ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਜਗਤ ਦੇ ਬੂਹੇ ਤੇ ਦਸਤਕ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹੈ।ਲੇਖਕ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਉਸ ਦੇ
ਪà©à¨°à¨–ਿਆਂ ਦੀ ਜੀਵਨੀ ਹੈ । ਪਰ ਮੇਰੀ ਨਜ਼ਰ ਵਿੱਚ ਇਹ ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਚਾਰ
ਦਹਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵਾਪਰੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੇ ਗਵਾਹ ਅਤੇ ਸਿਰਜਣਹਾਰ ਰਹੇ ਇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਅਤੇ
ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਉਥਲ ਪà©à¨¥à¨² à¨à¨°à©‡ ਦੌਰ ਬਾਰੇ ਤੱਥਾਂ ਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਤੇ ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਅਨੂਠਾ ,
ਗੰà¨à©€à¨° ਅਤੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਡਾਕੂਮੈਂਟ ਹੈ ~ ਜਿਸ ਦੀ ਅਜੋਕੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿੱਚ ਬਹà©à¨¤
ਵੱਡੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਸੀ । ਗà©à¨°à¨²à¨¾à¨² ਸਿੰਘ ਬਰਾੜ ਦੀ ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਦੀ ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਸਨੇ
ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੱਥਾਂ ਦੀ ਆਪਣੀ ਮਨਮਰਜ਼ੀ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਨ ਦੀ ਬਜਾਠਤੱਥਾਂ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ
ਵਰਤਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਉਸ ਤਰà©à¨¹à¨¾à¨‚ ਹੀ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹੋਠਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਕੀਤੀ ਹੈ ,
ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਵਰਤਾਰੇ ਵਾਪਰ ਰਹੇ ਸਨ।
ਇਸ ਪà©à¨¸à¨¤à¨• ਵਿੱਚ ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਜਹਾਜ਼ ਦੇ ਆਰੰਠਤੋਂ ਆਖੀਰ ਤੱਕ ਵਾਪਰੇ ਸਾਰੇ ਘਟਨਾਕà©à¨°à¨® ਤੋਂ ਸ਼à©à¨°à©‚ ਹੋ ਕੇ ਗà©à¨°à¨¦à©à¨†à¨°à¨¾ ਸà©à¨§à¨¾à¨° ਲਹਿਰ ਤੱਕ ਵਾਪਰੇ ਘਟਨਾਕà©à¨°à¨® ਨੂੰ ਇਕ ਅਜਿਹੇ ਵਿਅਕਤੀ ਰਾਹੀਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਜੋ ਇੰਨà©à¨¹à¨¾à¨‚ ਸਠਵਰਤਾਰਿਆਂ ਦਾ ਗਵਾਹ ਹੀ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਸਿਰਜਣਹਾਰ ਅਤੇ ਮà©à©±à¨– ਪਾਤਰ ਵੀ ਸੀ । ਲੇਖਕ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪà©à¨¸à¨¤à¨• ਨੂੰ ਚਾਰ ਅਧਿਆਇ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਕੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਉਸ ਕਾਲ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ ~ ਜਦੋਂ ਸਿੱਖ ਰਾਜਨੀਤੀ ਬà©à¨°à¨¿à¨Ÿà¨¿à¨¶ ਹਕੂਮਤ ਦੇ ਦਰਬਾਰੀ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਚà©à©°à¨—ਲ ਚੋਂ ਛà©à¨Ÿà¨•à¨¾à¨°à¨¾ ਹਾਸਿਲ ਕਰਨ ਦੇ ਰਾਹ ਤà©à¨°à©€ ਸੀ।
ਪਹਿਲੇ ਅਧਿਆਠਵਿੱਚ ਲੇਖਕ ਨੇ ਪà©à¨¸à¨¤à¨• ਦੇ ਨਾਇਕ à¨à¨¾à¨ˆ ਦਲਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਜਨਮ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੰਦੇ ਹੋਠਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ 1893 ਵਿੱਚ ਮà©à¨•à¨¤à¨¸à¨° ਜਿਲà©à¨¹à©‡ ਦੇ ਪਿੰਡ ਕਾਉਣੀ ਵਿੱਚ ਇਕ ਜਿੰਮੀਦਾਰ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ , ਜਿਸ ਨੂੰ ਆਧà©à¨¨à¨¿à¨• ਵਿਦਿਆ ਦੇ ਮਹੱਤਵ ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਸੀ । à¨à¨¾à¨ˆ ਦਲਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪਿਤਾ ਮਲੂਕ ਸਿੰਘ 1905 ਵਿੱਚ ਪਿੰਡ ਦੇ ਸਕੂਲ ਚੋਂ ਪà©à¨°à¨¾à¨‡à¨®à¨°à©€ ਪਾਸ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਚੇਰੀ ਸਿੱਖਿਆ ਲਈ à¨à¨¾à¨ˆ ਦਲਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਅੰਮà©à¨°à¨¿à¨¤à¨¸à¨° ਦੇ ਖ਼ਾਲਸਾ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਦਾਖ਼ਲ ਕਰਵਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਸਿੰਘ ਸà¨à¨¾ ਲਹਿਰ ਅਤੇ ਖ਼ਾਲਸਾ ਦੀਵਾਨ ਦੀਆਂ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਕਾਰਨ ਅੰਮà©à¨°à¨¿à¨¤à¨¸à¨° ਉਸ ਸਮੇਂ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦਾ ਸਠਤੋਂ ਵੱਡਾ ਕੇਂਦਰ ਸੀ । ਦੱਸਵੀਂ ਪਾਸ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦਲਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸਿੱਖ ਪੰਥ ਦੀ ਬਹà©à¨¤ ਵੱਡੀ ਵਿਦਵਾਨ ਸਖ਼ਸ਼ੀਅਤ à¨à¨¾à¨ˆ ਤਖ਼ਤ ਸਿੰਘ ਹੋਰਾਂ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ,ਜੋ ਉਸ ਸਮੇਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਵਿਦਿਆ ਲਈ ਇਕ ਵੱਡਾ ਮਿਸ਼ਨ ਚਲਾ ਰਹੇ ਸਨ । ਉਸ ਸਮੇਂ à¨à¨¾à¨ˆ ਤਖ਼ਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਪà©à¨° ਵਿੱਚ ਬੋਰਡਿੰਗ ਸਕੂਲ ਕੰਨਿਆ ਮਹਾਵਿਦਿਆਲਿਆਂ ਚਲਾਉਣ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਪà©à¨°à¨¸à¨¿à©±à¨§ ਰੈਡੀਕਲ ਮਾਸਿਕ ਪੱਤਰ " ਪੰਜਾਬੀ à¨à©ˆà¨£à¨¾à¨‚ " ਵੀ ਪà©à¨°à¨•à¨¾à¨¸à¨¼à¨¿à¨¤ ਕਰਦੇ ਸਨ। à¨à¨¾à¨ˆ ਦਲਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਨੂੰ ਦੇਖਦੇ ਹੋਠà¨à¨¾à¨ˆ ਤਖ਼ਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਨà©à¨¹à¨¾à¨‚ ਨੂੰ ਸੈਕਟਰੀ ਅਤੇ ਸਹਿ-ਸੰਪਾਦਕ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਰੱਖ ਲਿਆ।
ਪà©à¨¸à¨¤à¨• ਦੇ ਦੂਜੇ ਅਤੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਅਧਿਆਇ ਵਿੱਚ ਗà©à¨°à¨²à¨¾à¨² ਸਿੰਘ ਬਰਾੜ "ਸਾਕਾ ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ" ਵਿੱਚ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀਆਂ ਉਹ ਪਰਤਾਂ ਸ਼à©à¨°à©‚ ਖੋਲà©à¨¹à¨£à©€à¨†à¨‚ ਸ਼à©à¨°à©‚ ਕਰਦਾ ਹੈ , ਜੋ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਵੱਡਾ ਮੋੜ ਸਾਬਤ ਹੋਈਆਂ ।
ਦੇਸ਼ ਵਿਦੇਸ਼ ਘà©à©°à¨®à¨£ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਸਿੱਖ ਫੌਜੀਆਂ ਨੇ ਰਿਟਾਇਰ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਕੇ ਖੇਤੀ ਕਰਨ ਦੀ ਬਜਾਠਆਪਣੇ à¨à¨µà¨¿à©±à¨– ਸੰਵਾਰਨ ਲਈ ਕਨੇਡਾ, ਅਮਰੀਕਾ, ਹਾਂਗਕਾਂਗ, ਮਲੇਸ਼ੀਆ ਅਤੇ ਸਿੰਘਾਪà©à¨° ਵਰਗੀਆਂ ਬà©à¨°à¨¿à¨Ÿà¨¿à¨¶ ਬਸਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸੈੱਟ ਹੋਣ ਬਾਰੇ ਵਿਉਂਤਬੰਦੀ ਕਰਨੀ ਸ਼à©à¨°à©‚ ਕਰ ਦਿੱਤੀ।1897 ਵਿੱਚ ਬà©à¨°à¨¿à¨Ÿà¨¿à¨¶ ਮਹਾਰਾਣੀ ਦੀ ਡਾਇਮੰਡ ਜà©à¨¬à¨²à©€ ਮਨਾਉਣ ਲਈ ਕਨੇਡਾ ਗਠਸਿੱਖ ਫੌਜੀਆਂ ਨੇ ਜਦੋਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ à¨à¨•à©œ ਖਾਲੀ ਪਈਆਂ ਪੱਧਰੀਆਂ,ਬੇਅਬਾਦ ਅਤੇ ਉਪਜਾਊ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਦੇਖੀਆਂ ਤਾਂ ਉਨà©à¨¹à¨¾à¨‚ ਨੇ ਰਿਟਾਇਰਮੈਂਟ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਨੇਡਾ ਆ ਕੇ ਵਸਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕਰ ਲਿਆ । ਇਸ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਇਹ ਨਿਕਲਿਆ ਕਿ 1908 ਤੱਕ 2623 à¨à¨¾à¨°à¨¤à©€ ਕਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਆ ਕੇ 2 ਕਰੋੜ ਦੀ ਜ਼ਮੀਨ ਜਾਇਦਾਦ ਦੇ ਮਾਲਕ ਬਣ ਚà©à©±à¨•à©‡ ਸਨ । ਕਨੇਡਾ ਪਹà©à©°à¨šà©‡ ਪà©à¨°à¨µà¨¾à¨¸à©€ à¨à¨¾à¨°à¨¤à©€à¨†à¨‚ ਵਿੱਚੋਂ 80% ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਿੱਖ ਰਿਟਾਇਰ ਫੌਜੀ ਸਨ । ਪੰਜਾਬੀ ਸà©à¨à¨¾à¨… ਦਾ ਅਨà©à¨¸à¨°à¨£ ਕਰਦਿਆਂ ਪà©à¨°à¨µà¨¾à¨¸à©€ à¨à¨¾à¨°à¨¤à©€à¨†à¨‚ ਨੇ ਕਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਗà©à¨°à¨¦à©à¨†à¨°à©‡ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਆਪਣੀਆਂ ਪੰਥਕ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਬਣਾ ਕੇ ਹੋਰ ਸਿੱਖ à¨à©ˆà¨£à¨¾à¨‚ à¨à¨°à¨¾à¨µà¨¾à¨‚ ਨੂੰ ਕਨੇਡਾ ਅਮਰੀਕਾ ਆਉਣ ਲਈ ਪà©à¨°à©‡à¨°à¨¿à¨¤ ਕਰਨ ਲਈ "ਸੰਸਾਰ" ਨਾਮ ਦਾ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਵੀ ਪà©à¨°à¨•à¨¾à¨¶à¨¿à¨¤ ਕਰਨਾ ਸ਼à©à¨°à©‚ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ~ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼ ਵਿਦੇਸ਼ ਵਸਦੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੂੰ ਕਨੇਡਾ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਸੈੱਟ ਹੋਣ ਦਾ ਸੱਦਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।
ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੇ ਕਨੇਡਾ ਪਹà©à©°à¨š ਕੇ ਆਪਣੀ ਮਿਹਨਤ ਨਾਲ ਜ਼ਮੀਨ ਜਾਇਦਾਦ ਖਰੀਦਣ ਤੋਂ ਔਖੇ ਹੋਠਸਥਾਨਕ ਨਸਲਵਾਦੀ ਗੋਰਿਆਂ ਨੇ Asiatic Exclusion Leage ( à¨à¨¶à©€à¨…ਨ ਕੱਢੋ ਲੀਗ ) ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਕੇ ਕਨੇਡੀਅਨ ਸà¨à¨¿à¨†à¨šà¨¾à¨° ਦੇ ਹੋ ਰਹੇ ਘਾਣ ਬਾਰੇ ਰੌਲਾ ਪਾਉਣਾ ਸ਼à©à¨°à©‚ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ਤੋਂ à¨à¨¶à©€à¨†à¨ˆ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਬਸ਼ਿੰਦਿਆਂ ਦੇ ਕਨੇਡਾ ਆ ਕੇ ਵਸਣ ਤੇ ਪਾਬੰਦੀ ਲਾਉਣ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਨੀ ਸ਼à©à¨°à©‚ ਕਰ ਦਿੱਤੀ । ਜਿਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਕਨੇਡਾ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਪà©à¨°à¨µà¨¾à¨¸à©€ à¨à¨¶à©€à¨…ਨ ਲੋਕਾਂ ਤੇ ਪਾਬੰਦੀ ਲਾਉਣ ਲਈ ਨਵੇਂ ਕਾਨੂੰਨ ਲਾਗੂ ਕਰਨੇ ਸ਼à©à¨°à©‚ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ।
ਇਸ ਸਮੇਂ ਚੀਨ ਅਤੇ ਜਪਾਨ ਵਰਗੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀਆਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਦੀ ਬਾਂਹ ਫੜਦੇ ਹੋਠਜੋ ਪੈਰਵਾਈ ਕੀਤੀ ਉਸ ਕਰਕੇ ਦੂਜੇ à¨à¨¶à©€à¨†à¨ˆ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਤਾਂ ਬਚਾਅ ਹੋ ਗਿਆ । ਪਰ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਕੋਲ ਆਪਣੀ ਪੈਰਵਾਈ ਕਰਨ ਲਈ ਕੋਈ ਅਜਿਹੀ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਨਹੀਂ ਸੀ , ਜੋ ਬà©à¨°à¨¿à¨Ÿà¨¿à¨¶ ਹਕੂਮਤ ਨੂੰ ਪà©à¨°à¨à¨¾à¨µà¨¿à¨¤ ਕਰ ਸਕਦੀ । ਇੰਨà©à¨¹à¨¾à¨‚ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਕਨੇਡਾ ਰਹਿੰਦੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਕਨੇਡਾ ਸੱਦਣ ਦੇ ਸà©à¨ªà¨¨à©‡ ਚਕਨਾਚੂਰ ਹà©à©°à¨¦à©‡ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤੇ । ਇਸ ਨਸਲੀ ਵਿਤਕਰੇ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਪੰਜਾਬੀ à¨à¨¾à¨ˆà¨šà¨¾à¨°à©‡ ਨੇ ਆਪਣੇ ਤੌਰ ਤੇ ਸਿਆਸੀ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਸ਼à©à¨°à©‚ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ । ਬà©à¨°à¨¿à¨Ÿà¨¿à¨¶ ਹਕੂਮਤ ਕਨੇਡਾ ਅਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ à¨à¨¾à¨ˆà¨šà¨¾à¨°à©‡ ਦੀਆਂ ਜਥੇਬੰਦਕ ਸਿਆਸੀ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਤੇ ਆਪਣੇ ਸੂਤਰਾਂ ਰਾਹੀਂ ਨਜ਼ਰ ਰੱਖੇ ਹੋਠਸੀ ।
ਕਨੇਡਾ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਜਦੋਂ à¨à¨¾à¨°à¨¤à©€à¨†à¨‚ ਦੇ ਕਨੇਡਾ ਪà©à¨°à¨µà©‡à¨¶ ਤੇ ਸਖ਼ਤ ਪਾਬੰਦੀਆਂ ਲਾਉਣੀਆਂ ਸ਼à©à¨°à©‚ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ ਤਾਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਹਕੂਮਤ ਦੇ ਵਫ਼ਾਦਾਰ ਰਹੇ ਇੰਨà©à¨¹à¨¾à¨‚ ਸਿੱਖ ਫੌਜੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਸਿਆਸੀ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਇਸ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਮà©à¨¹à¨¿à©°à¨® ਛੇੜ ਕੇ ਸਰਕਾਰ ਤੇ ਦਬਾਅ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਇਕ ਵਫ਼ਦ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਇੰਗਲੈਂਡ à¨à©‡à¨œà¨¿à¨† । ਜਦੋਂ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਕੋਈ ਪੱਲਾ ਨਾ ਫੜਾਇਆ ਤਾਂ ਵੈਨਕੂਵਰ ਦੇ ਗà©à¨°à¨¦à©à¨†à¨°à©‡ ਵਿੱਚ ਇਸ ਮਸਲੇ ਦੇ ਹੱਲ ਲਈ ਮੀਟਿੰਗਾਂ ਹੋਣੀਆਂ ਸ਼à©à¨°à©‚ ਹੋ ਗਈਆਂ । ਇਸ ਤਰà©à¨¹à¨¾à¨‚ ਦੀ ਇਕ ਮੀਟਿੰਗ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਨੇ ਰਾਇ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਲਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਪਾਬੰਦੀਆਂ ਤੋੜਨ ਦਾ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਤਰੀਕਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ à¨à¨¾à¨°à¨¤ ਤੋਂ ਸਿੱਧਾ ਆਪਣਾ ਜਹਾਜ਼ ਹੀ ਚਲਾ ਲਿਆ ਜਾਵੇ ।
ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਕਨੇਡਾ ਨਾ ਬà©à¨²à¨¾ ਸਕਣ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਨਾਲ
ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਕਨੇਡਾ ਨਾ ਬà©à¨²à¨¾ ਸਕਣ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਨਾਲ ਜੂਠਰਹੇ ਵੈਨਕੂਵਰ ਗà©à¨°à¨¦à©à¨†à¨°à©‡ ਦੇ ਗà©à¨°à©°à¨¥à©€ ਅਤੇ ਕਨੇਡਾ ਦੇ ਨਾਗਰਿਕ à¨à¨¾à¨ˆ ਬਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਇਹ ਰਾਇ à¨à¨¨à©€ ਜਚੀ ਕਿ ਉਨà©à¨¹à¨¾à¨‚ ਨੇ ਇਸ ਕੰਮ ਨੂੰ ਨੇਪਰੇ ਚਾੜà©à¨¹à¨¨ ਲਈ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਜਿੰਨà©à¨¹à¨¾à¨‚ ਪੰਥਕ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਦੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨਾਲ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ਤੇ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਉਨà©à¨¹à¨¾à¨‚ ਨੇਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਪà©à¨° ਵਾਲੇ à¨à¨¾à¨ˆ ਤਖ਼ਤ ਸਿੰਘ ਹੋਰਾਂ ਨੇ ਸਿੰਘਾਪà©à¨° ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਜਹਾਜ਼ਾਂ ਦੇ ਵਪਾਰੀ ਬਾਬਾ ਗà©à¨°à¨¦à¨¿à©±à¨¤ ਸਿੰਘ ਸਰਹਾਲੀ ਨੂੰ ਇਸ ਕੰਮ ਨੇਪਰੇ ਚੜà©à¨¹à¨¾à¨‰à¨£ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ । ਇਸ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਮਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਅੰਜ਼ਾਮ ਦੇਣ ਲਈ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਪੜà©à¨¹à¨¨ ਲਿਖਣ ਦੇ ਮਾਹਿਰ ਅਤੇ ਕਾਨੂੰਨੀ ਮਸਲਿਆਂ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ à¨à¨¾à¨ˆ ਦਲਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਬਾਬਾ ਗà©à¨°à¨¦à¨¿à©±à¨¤ ਸਿੰਘ ਸਰਹਾਲੀ ਦੇ ਸੈਕਟਰੀ ਵਜੋਂ ਨਿਯà©à¨•à¨¤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ।
ਬਾਬਾ ਗà©à¨°à¨¦à¨¿à©±à¨¤ ਸਿੰਘ ਸਰਹਾਲੀ ਤੋਂ ਸਨ , ਜੋ ਵਿਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਕੇ ਜਹਾਜ਼ਾਂ ਰਾਹੀਂ ਵਪਾਰ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਉਹ ਜਦੋਂ ਜਹਾਜ਼ ਦੇ ਬੰਦੋਬਸਤ ਲਈ ਹਾਂਗਕਾਗ ਪਹà©à©°à¨šà©‡ ਤਾਂ ਉਨà©à¨¹à¨¾à¨‚ ਨੂੰ à¨à¨°à©‹à¨¸à¨¾ ਦਿਵਾਇਆ ਗਿਆ ਕਿ ਕਨੇਡਾ ਜਾਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਹਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ ।
ਸਰਕਾਰੀ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਅੜਿਕਿਆਂ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਕੇ ਜਹਾਜ਼ ਕਿਰਾਠਤੇ ਲੈਣ ਤੱਕ ਕਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋਣ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਸਿੱਧੀ ਟਿਕਟ ਅਤੇ ਦੋ ਸੌ ਡਾਲਰ ਹਰ ਵਿਅਕਤੀ ਕੋਲ ਹੋਣ ਦੀ ਸ਼ਰਤ ਦੀ ਆਖ਼ਰੀ ਤਾਰੀਖ਼ 31 ਮਾਰਚ 1914 ਲੰਘ ਜਾਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਕਨੇਡਾ ਦੀਆਂ ਪੰਥਕ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਅਤੇ ਯਾਤਰਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਰਿਟਾਇਰ ਫੌਜੀਆਂ ਦੇ à¨à¨°à©‹à¨¸à©‡ ਤੇ ਜਹਾਜ਼ ਨੂੰ ਕਨੇਡਾ ਵੱਲ ਤੋਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ 376 ਮà©à¨¸à¨¾à¨«à¨¿à¨° ਹੀ ਜਾਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋਠ। ਦà©à¨—ਣੇ ਕਿਰਾਠਤੇ ਲਠਗਠਜਹਾਜ਼ ਦਾ ਘਾਟਾ ਅਤੇ ਕਾਨੂੰਨੀ ਖਾਨਾਪੂਰਤੀ ਲਈ ਕਨੇਡਾ ਦੇ ਨਾਗਰਿਕ à¨à¨¾à¨ˆ ਬਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਾਮ ਤੇ ਜਹਾਜ਼ ਉਪਰ ਕੋਇਲਾ ਵੀ ਲੱਦ ਲਿਆ ਗਿਆ । ਇਸ ਤਰà©à¨¹à¨¾à¨‚ ਹਾਂਗਕਾਂਗ ਤੋਂ ਜਹਾਜ਼ ਦੀ ਰਵਾਨਗੀ 2 ਮਈ 1914 ਨੂੰ ਹੋ ਸਕੀ ।
ਜਹਾਜ਼ ਦੇ ਮà©à¨¸à¨¾à¨«à¨¿à¨°à¨¾à¨‚ ਨੂੰ à¨à¨°à©‹à¨¸à¨¾ ਸੀ ਕਿ ਕਨੇਡਾ ਦੀਆਂ ਪੰਥਕ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਆਪਣੀਆਂ ਜਥੇਬੰਦਕ ਅਤੇ ਕਾਨੂੰਨੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਉਨà©à¨¹à¨¾à¨‚ ਨੂੰ ਕਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਉਤਾਰ ਹੀ ਲੈਣਗੀਆਂ । ਇਸ ਜਹਾਜ਼ ਦੇ ਤà©à¨°à¨¨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤੇਜ਼ ਚੱਲਣ ਵਾਲੇ ਇਕ ਜਹਾਜ਼ ਰਾਹੀਂ ਕਨੇਡਾ ਰਹਿੰਦੇ à¨à¨¾à¨°à¨¤à©€à¨†à¨‚ ਦੇ 39 ਪਰਿਵਾਰਕ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਕਨੇਡਾ à¨à©‡à¨œ ਕੇ ਹਾਲਤਾਂ ਦਾ ਜਾਇਜ਼ਾ ਲਿਆ ਗਿਆ । ਇੰਨà©à¨¹à¨¾à¨‚ ਮà©à¨¸à¨¾à¨«à¨¿à¨°à¨¾à¨‚ ਵਿੱਚ à¨à¨¾à¨ˆ ਬਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਪਤਨੀ ਸੀ । ਇੰਨà©à¨¹à¨¾à¨‚ ਮà©à¨¸à¨¾à¨«à¨¿à¨°à¨¾à¨‚ ਨੂੰ ਕੇਸ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਤਰਸ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ ਕਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਦਾਖ਼ਲਾ ਮਿਲ ਗਿਆ ਸੀ । ਇਸ ਤਰà©à¨¹à¨¾à¨‚ ਦੀਆਂ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿੱਚ 21 ਮਈ 1914 ਨੂੰ ਜਦੋਂ ਇਹ ਜਹਾਜ਼ ਕਨੇਡਾ ਦੇ ਪਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੈਨਕੂਵਰ ਤੋਂ 70 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਪਹà©à©°à¨šà¨¿à¨† ਤਾਂ ਕਨੇਡੀਅਨ ਪà©à¨²à¨¿à¨¸ ਨੇ ਜਹਾਜ਼ ਨੂੰ ਬੰਦਰਗਾਹ ਤੇ ਨਾ ਲੱਗਣ ਦਿੱਤਾ ।
ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ à¨à¨¾à¨ˆ ਦਲਜੀਤ ਸਿੰਘ ਹੋਰਾਂ ਦਾ ਕੰਮ ਸ਼à©à¨°à©‚ ਹà©à©°à¨¦à¨¾ ਹੈ । ਕਨੇਡਾ ਪà©à¨²à¨¿à¨¸ ਅਤੇ ਬੰਦਰਗਾਹ ਦੀ ਅਫ਼ਸਰਸ਼ਾਹੀ ਨੂੰ à¨à¨¾à¨ˆ ਦਲਜੀਤ ਸਿੰਘ ਵੱਲੋਂ ਲਿਖੀਆਂ ਚਿੱਠੀਆਂ , ਅਪਨਾਠਕਾਨੂੰਨੀ ਦਾਅਪੇਚ , ਜਹਾਜ਼ ਦੀਆਂ ਅੰਦਰੂਨੀ ਹਾਲਤਾਂ ਅਤੇ ਜਹਾਜ਼ ਤੇ ਗੱਲ ਬਾਤ ਕਰਨ ਆਠਅਫ਼ਸਰਾਂ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਦੇ ਲਿਖਤੀ ਰਿਕਾਰਡ ਦੇ ਤਾਰੀਖ਼ ਵਾਰ ਵੇਰਵੇ ਗà©à¨°à¨²à¨¾à¨² ਸਿੰਘ ਬਰਾੜ ਨੇ ਜਿਸ ਮਿਹਨਤ ਨਾਲ ਖੋਜ ਕੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਹਨ ~ ਉਹ ਪੰਜਾਬੀ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰੀ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਅਜਿਹੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਹੈ ~ ਜੋ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਖੋਜੀ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ à¨à¨µà¨¿à©±à¨– ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਸ ਬਾਰੇ ਖੋਜ ਕਰਨ ਲਈ ਬਹà©à¨¤ ਮਦਦਗਾਰ ਸਾਬਤ ਹੋਵੇਗੀ ।
ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਜਹਾਜ਼ ਦੇ ਮà©à¨¸à¨¾à¨«à¨¿à¨°à¨¾à¨‚ ਨੂੰ ਕਨੇਡਾ ਉਤਾਰਨ ਲਈ ਪੰਥਕ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਸਠਪà©à¨°à¨•à¨¾à¨° ਦੇ ਕਾਨੂੰਨੀ ਦਾਅਪੇਚ ਵਰਤੇ ਜਾਣ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਜਹਾਜ਼ ਦਾ ਕਿਰਾਇਆਨਾਮਾ ਵੀ ਕਨੇਡਾ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰੀਆਂ ਦੇ ਨਾਮ ਬਦਲ ਦੇਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਕਨੇਡਾ ਦੀ ਅਫ਼ਸਰਸ਼ਾਹੀ ਨੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰà©à¨¹à¨¾à¨‚ ਦਾ ਸਹਿਯੋਗ ਕਰਨ ਤੋਂ ਨਾਂਹ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਤਿੰਨ ਮਹੀਨਿਆਂ ਦੀ ਲੜਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਹਾਜ਼ ਨੂੰ ਜ਼ਬਰੀ ਵਾਪਸ à¨à©‡à¨œà¨£ ਦੇ ਹà©à¨•à¨® ਜਾਰੀ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ।
ਜà©à¨²à¨¾à¨ˆ ਮਹੀਨੇ ਦੇ ਆਖ਼ਰੀ ਹਫ਼ਤੇ ਵੈਨਕੂਵਰ ਤੋਂ ਚੱਲਿਆ ਜਹਾਜ਼ ਜਦੋ ਅਗਸਤ ਮਹੀਨੇ ਵਿੱਚ ਯੋਕੋਹਾਮਾ ਪਹà©à©°à¨šà¨¦à¨¾ ਹੈ ਤਾਂ ਹਾਂਗਕਾਂਗ ਦਾ ਗਵਰਨਰ ਜਹਾਜ਼ ਨੂੰ ਬੰਦਰਗਾਹ ਤੇ ਪਹà©à©°à¨šà¨£ ਤੇ ਪਾਬੰਦੀ ਲਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਜਹਾਜ਼ ਵਾਪਸੀ ਦੀ ਘਟਨਾ ਤੋਂ ਰੋਹ ਵਿੱਚ ਆਠਕਨੇਡਾ ਅਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਪੰਜਾਬੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਹਕੂਮਤ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਗ਼ਦਰ ਸ਼à©à¨°à©‚ ਕਰਨ ਲਈ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਨੂੰ ਚਾਲੇ ਪਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਬਾਬਾ ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ à¨à¨•à¨¨à¨¾ ਅਮਰੀਕਾ ਤੋਂ ਆ ਕੇ ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਜਹਾਜ਼ ਦੇ ਮà©à¨¸à¨¾à¨«à¨¿à¨°à¨¾à¨‚ ਨੂੰ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਰੋਹ ਨੂੰ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਬਗ਼ਾਵਤ ਵਿੱਚ ਬਦਲਣ ਲਈ ਉਹ ਜਹਾਜ਼ ਵਿੱਚ 200 ਪਿਸਤੌਲ ਅਤੇ 2000 ਕਾਰਤੂਸ ਪà©à©±à¨œà¨¦à©‡ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਜਹਾਜ਼ ਨੂੰ ਕà©à¨ ਦਿਨ ਰੋਕਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਲਕੱਤੇ ਲਈ ਰਵਾਨਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । à¨à¨¾à¨°à¨¤ ਦੇ ਪਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪਹà©à©°à¨šà¨£ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜਹਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਰੱਖੇ ਗਠਹਥਿਆਰਾਂ ਨੂੰ ਸਮà©à©°à¨¦à¨° ਵਿੱਚ ਸà©à©±à¨Ÿ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹਰ ਮà©à¨¸à¨¾à©žà¨¿à¨° ਦੀ ਤਲਾਸ਼ੀ ਲੈ ਕੇ ਤਸੱਲੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਕਲਕੱਤੇ ਕੋਈ ਸਮੱਸਿਆ ਨਾ ਖੜà©à¨¹à©€ ਹੋ ਜਾਵੇ ।ਜਹਾਜ਼ ਨੂੰ ਕਲਕੱਤੇ ਪਹà©à©°à¨šà¨£ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹà©à¨—ਲੀ ਰੋਕ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸà©à©±à¨–ਾ ਸਿੰਘ ਡਿਪਟੀ ਸà©à¨ªà¨°à¨¡à©ˆà¨‚ਟ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਇਥੇ ਪਹà©à©°à¨šà©€ ਪੰਜਾਬ ਪà©à¨²à¨¿à¨¸ ਜਹਾਜ਼ ਦੇ ਮà©à¨¸à¨¾à©žà¨¿à¨°à¨¾à¨‚ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ੀ ਲੈ ਕੇ ਜਹਾਜ਼ ਦੇ ਸਾਰੇ ਕਾਗਜ਼ ਪੱਤਰ ਜ਼ਬਤ ਕਰ ਲੈਂਦੀ ਹੈ । ਬਜਬਜ ਘਾਟ ਤੇ ਪਹà©à©°à¨š ਕੇ ਮà©à¨¸à¨¾à©žà¨¿à¨°à¨¾à¨‚ ਨੂੰ ਜਹਾਜ਼ ਤੋਂ ਉਤਰਨ ਦਾ ਹà©à¨•à¨® ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਅੰਗਰੇਜ਼ ਹਕੂਮਤ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਜਹਾਜ਼ ਦੇ ਪà©à¨°à¨®à©à¨– ਬੰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਲੈ ਕੇ ਬਾਕੀ ਕੈਦੀ ਬਣਾਠਗਠਸਠਮà©à¨¸à¨¾à©žà¨¿à¨°à¨¾à¨‚ ਨੂੰ ਲà©à¨§à¨¿à¨†à¨£à©‡ ਵਿੱਚ ਬਣਾਈ ਗਈ ਆਰਜ਼ੀ ਜੇਲà©à¨¹ ਵਿਚ à¨à©‡à¨œà¨£ ਲਈ ਰੇਲਗੱਡੀ ਵਿੱਚ ਚੜà©à¨¹à¨¾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ । ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਲਠਗਠਮà©à¨¸à¨¾à©žà¨¿à¨°à¨¾à¨‚ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਪੰਜਾਬ ਜਾਣ ਦੀ ਬਜਾਠਕਲਕੱਤੇ ਰਹਿ ਕੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੀ ਸੀ । ਇਸ ਸਮੇਂ ਕੈਦੀ ਬਣਾਠਗਠਮà©à¨¸à¨¾à©žà¨¿à¨°à¨¾à¨‚ ਨੇ ਰੇਲਗੱਡੀ ਵਿੱਚ ਬੈਠਣ ਦੀ ਬਜਾਠਕਲਕੱਤੇ ਪਹà©à©°à¨š ਕੇ ਜਹਾਜ਼ ਦੇ ਸਫ਼ਰ ਦੌਰਾਨ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਹੋਠਲੈਣ ਦੇਣ ਦਾ ਹਿਸਾਬ ਕਰਨ ਅਤੇ ਗà©à¨°à©‚ ਗà©à¨°à©°à¨¥ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਬੀੜ ਕੱਲਕੱਤੇ ਕਿਸੇ ਗà©à¨°à¨¦à©à¨†à¨°à©‡ ਵਿੱਚ ਸà©à¨°à©±à¨–ਿਅਤ ਰੱਖਣ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ । ਕà©à¨ ਮà©à¨¸à¨¾à©žà¨¿à¨°à¨¾à¨‚ ਨੇ ਪੈਦਲ ਹੀ ਕਲਕੱਤੇ ਵੱਲ ਨੂੰ ਚਾਲੇ ਪਾ ਦਿੱਤੇ । ਜਿਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਮà©à¨¸à¨¾à©žà¨¿à¨°à¨¾à¨‚ ਅਤੇ ਪà©à¨²à¨¿à¨¸ ਵਿੱਚ ਤਨਾਅ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਿਆ ।
ਸ਼ਾਮ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਪà©à¨²à¨¿à¨¸ ਨੂੰ ਸ਼ੱਕ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਹਨੇਰਾ ਹà©à©°à¨¦à©‡ ਹੀ ਕੈਦੀ ਬਣਾਠਗਠਮà©à¨¸à¨¾à©žà¨¿à¨° à¨à©±à¨œ ਨਾ ਜਾਣ । ਪà©à¨²à¨¿à¨¸ ਨੇ ਮà©à¨¸à¨¾à©žà¨¿à¨°à¨¾à¨‚ ਨੂੰ ਦà©à¨¬à¨¾à¨°à¨¾ ਜਹਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਸਵਾਰ ਹੋਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਤਾਂ ਮà©à¨¸à¨¾à©žà¨¿à¨°à¨¾à¨‚ ਨੇ ਜਹਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਸਵਾਰ ਹੋਣ ਦੀ ਬਜਾਠਉਥੇ ਹੀ ਰਹਿਰਾਸ ਦਾ ਪਾਠਸ਼à©à¨°à©‚ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਰਹਿਰਾਸ ਦੇ ਪਾਠਦੀ ਸਮਾਪਤੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਦੋਂ ਅਰਦਾਸ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ ਤਾਂ ਇਕ ਯੌਰਪੀਨ ਸਿਪਾਹੀ ਬਾਬਾ ਗà©à¨°à¨¦à¨¿à©±à¨¤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਬà©à¨²à¨¾à¨‰à¨£ ਲਈ ਸੰਗਤ ਵਿੱਚ ਵੜਨ ਲੱਗਿਆ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਰੋਕਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਡਾਂਗ ਉਗਾਸ ਲਈ । ਇਕ ਮà©à¨¸à¨¾à©žà¨¿à¨° ਨੇ ਉਹ ਡਾਂਗ ਫੜ ਲਈ ਤਾਂ ਉਸ ਸਿਪਾਹੀ ਨੇ ਆਪਣਾ ਪਿਸਤੌਲ ਕੱਢਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਮà©à¨¸à¨¾à©žà¨¿à¨° ਨੂੰ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ । ਗੋਲੀ ਚੱਲਣ ਦੀ ਅਵਾਜ਼ ਸà©à¨£à¨¦à¨¿à¨†à¨‚ ਹੀ ਘੇਰਾ ਪਾਈ ਪà©à¨²à¨¿à¨¸ ਅਤੇ ਫੌਜ ਨੇ ਗੋਲੀ ਚਲਾਉਣੀ ਸ਼à©à¨°à©‚ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ~ ਜਿਸ ਵਿੱਚ 19 ਮà©à¨¸à¨¾à¨«à¨¿à¨° ਮਾਰੇ
ਸ਼ਾਮ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਪà©à¨²à¨¿à¨¸ ਨੂੰ ਸ਼ੱਕ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਹਨੇਰਾ ਹà©à©°à¨¦à©‡ ਹੀ ਕੈਦੀ ਬਣਾਠਗਠਮà©à¨¸à¨¾à©žà¨¿à¨° à¨à©±à¨œ ਨਾ ਜਾਣ । ਪà©à¨²à¨¿à¨¸ ਨੇ ਮà©à¨¸à¨¾à©žà¨¿à¨°à¨¾à¨‚ ਨੂੰ ਦà©à¨¬à¨¾à¨°à¨¾ ਜਹਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਸਵਾਰ ਹੋਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਤਾਂ ਮà©à¨¸à¨¾à©žà¨¿à¨°à¨¾à¨‚ ਨੇ ਜਹਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਸਵਾਰ ਹੋਣ ਦੀ ਬਜਾਠਉਥੇ ਹੀ ਰਹਿਰਾਸ ਦਾ ਪਾਠਸ਼à©à¨°à©‚ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਰਹਿਰਾਸ ਦੇ ਪਾਠਦੀ ਸਮਾਪਤੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਦੋਂ ਅਰਦਾਸ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ ਤਾਂ ਇਕ ਯੌਰਪੀਨ ਸਿਪਾਹੀ ਬਾਬਾ ਗà©à¨°à¨¦à¨¿à©±à¨¤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਬà©à¨²à¨¾à¨‰à¨£ ਲਈ ਸੰਗਤ ਵਿੱਚ ਵੜਨ ਲੱਗਿਆ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਰੋਕਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਡਾਂਗ ਉਗਾਸ ਲਈ । ਇਕ ਮà©à¨¸à¨¾à©žà¨¿à¨° ਨੇ ਉਹ ਡਾਂਗ ਫੜ ਲਈ ਤਾਂ ਉਸ ਸਿਪਾਹੀ ਨੇ ਆਪਣਾ ਪਿਸਤੌਲ ਕੱਢਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਮà©à¨¸à¨¾à©žà¨¿à¨° ਨੂੰ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ । ਗੋਲੀ ਚੱਲਣ ਦੀ ਅਵਾਜ਼ ਸà©à¨£à¨¦à¨¿à¨†à¨‚ ਹੀ ਘੇਰਾ ਪਾਈ ਪà©à¨²à¨¿à¨¸ ਅਤੇ ਫੌਜ ਨੇ ਗੋਲੀ ਚਲਾਉਣੀ ਸ਼à©à¨°à©‚ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ~ ਜਿਸ ਵਿੱਚ 19 ਮà©à¨¸à¨¾à¨«à¨¿à¨° ਮਾਰੇ ਗਠ। ਇਸ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਵਿੱਚ ਬਾਬਾ ਗà©à¨°à¨¦à¨¿à©±à¨¤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਜਖ਼ਮੀ ਹੋ ਜਾਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਕà©à¨ ਮà©à¨¸à¨¾à©žà¨¿à¨°à¨¾à¨‚ ਨੇ ਘਟਨਾ ਸਥਾਨ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਲਿਆ ਅਤੇ ਗੋਲਾਬਾਰੀ ਨਾਲ ਮੱਚੀ ਹਫ਼ੜਾਦਫ਼ੜੀ ਵਿੱਚ à¨à¨¾à¨ˆ ਦਲਜੀਤ ਸਿੰਘ ਵੀ ਹਨੇਰੇ ਦਾ ਲਾਠਉਠਾ ਕੇ ਇਕ ਬਾਗ ਵਿੱਚ ਛà©à¨ª ਗਠ। ਕà©à¨ ਮਹੀਨੇ ਬੰਗਾਲ ਰਹਿਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਆ ਕੇ ਸੱਤ ਸਾਲ ਰਾਇ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਾਮ ਹੇਠਅੰਡਰ ਗਰਾਊਂਡ ਰਹਿ ਕੇ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਰਹੇ । ਇਸ ਦੌਰਾਨ à¨à¨¾à¨ˆ ਦਲਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਜਹਾਜ਼ ਵਾਲੀ ਘਟਨਾ ਦੀ ਅਸਲੀਅਤ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਪੰਥਕ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਲਈ ਲੇਖ ਲਿਖੇ । ਪਰ ਸਰਕਾਰੀ ਦਹਿਸ਼ਤ ਕਰਕੇ ਕੋਈ ਪੰਥਕ ਅਖ਼ਬਾਰ ਇੰਨà©à¨¹à¨¾à¨‚ ਲੇਖਾਂ ਨੂੰ ਛਾਪਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਨਾਂਹ ਹੋਇਆ।
ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ ਬà©à¨°à¨¿à¨Ÿà¨¿à¨¶ ਹਕੂਮਤ ਨੇ ਸਿੱਖ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਤੇ ਕਾਬਜ਼ ਆਪਣੇ ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਜਹਾਜ਼ ਦੇ ਮà©à¨¸à¨¾à¨«à¨¿à¨°à¨¾à¨‚ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਮੰਨਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹà©à¨•à¨®à¨¨à¨¾à¨®à©‡ ਜਾਰੀ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤੇ । ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸਿੱਖ-ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਇਕ ਨਵਾਂ ਮੋੜ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਸਿੱਖ-ਰਾਜਨੀਤੀ ਸਰਕਾਰੀ ਅਤੇ ਈਲੀਟ ਵਰਗ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਨਵੇਂ ਰਾਹ ਤà©à¨° ਪਈ ।
ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਅਧਿà¨à¨¨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਜਾਣਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਗà©à¨°à©‚-ਕਾਲ ਤੋਂ ਹੀ ਦੋ ਧਾਰਾਵਾਂ ਚੱਲਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ ਹਨ । ਇਕ ਧਾਰਾ ਸਿੱਖ-ਫ਼ਲਸਫ਼ੇ ਦੇ ਮੂਲ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਅਨà©à¨¸à¨¾à¨° ਸਰਬੱਤ ਦੇ à¨à¨²à©‡ ਵਾਲੇ ਫ਼ਲਸਫ਼ੇ ਦੀ ਪà©à¨°à¨¤à©€à¨¨à¨¿à¨§à¨¤à¨¾ ਕਰਨ ਦੇ ਰਾਹ ਤà©à¨°à¨¦à©€ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਦੂਜੀ ਧਾਰਾ ਸਟੇਟ ਦੇ ਓਟ-ਆਸਰੇ ਵਿੱਚ ਪੰਥ ਦੇ ਨਾਮ ਥੱਲੇ ਆਪਣੇ ਨਿੱਜੀ ਅਤੇ ਸਵਾਰਥੀ ਹਿੱਤਾਂ ਦੀ ਸà©à¨°à©±à¨–ਿਆ ਕਰਦੀ ਰਹੀ ਹੈ । ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਜਹਾਜ਼ ਦੀ ਘਟਨਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਪੜà©à¨¹à©‡ ਲਿਖੇ ਵਰਗ ਨੇ ਇਕ ਨਵੀਂ ਸà©à¨¤à©°à¨¤à¨° ਸੋਚ ਵਾਲੀ ਜਥੇਬੰਦੀ "ਸੈਂਟਰਲ ਸਿੱਖ ਲੀਗ" ਬਣਾ ਕੇ ਸਿੱਖ ਰਾਜਨੀਤੀ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸਰਕਾਰੀ ਅਤੇ ਈਲੀਟ ਵਰਗ ਦੀ ਸਰਦਾਰੀ ਸਮਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਗà©à¨°à¨¦à©à¨†à¨°à¨¾ ਸà©à¨§à¨¾à¨° ਨੂੰ ਮà©à©±à¨¦à¨¾ ਬਣਾਉਣਾ ਸ਼à©à¨°à©‚ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇਹ ਮà©à¨¹à¨¿à©°à¨® ਸਿੱਖ-ਜਗਤ ਵਿਚ ਵੱਡੀ ਲਹਿਰ ਬਣ ਕੇ ਫੈਲੀ ਅਤੇ ਇਸ ਸੰਘਰਸ਼ ਚੋਂ ਸਿੱਖ ਪੰਥ ਦੀ ਨਵੀਂ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਉੱà¨à¨° ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਈ ~ ਜਿਸ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਬà©à¨°à¨¿à¨Ÿà¨¿à¨¶ ਹਕੂਮਤ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਚੱਲ ਰਹੇ ਕੌਮੀ ਪੱਧਰ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਸਾਂਠਪਾਈ।
ਇਸ ਪà©à¨¸à¨¤à¨• ਦੇ ਤੀਜੇ ਅਧਿਆਠਵਿੱਚ ਗà©à¨°à¨¦à©à¨†à¨°à¨¾ ਸà©à¨§à¨¾à¨° ਲਹਿਰ ਬਾਰੇ ਜੋ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ~ ਉਸ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅੰਡਰ ਗਰਾਊਂਡ ਵਿਚਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ à¨à¨¾à¨ˆ ਦਲਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਰੈਡੀਕਲ ਸਿੱਖ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਰੋਲ ਨਿà¨à¨¾à¨‡à¨† । ਸੈਂਟਰਲ ਸਿੱਖ ਲੀਗ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ à¨à¨¾à¨ˆ ਦਲਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਕ ਜਨਤਕ ਜਲਸੇ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਸੱਤ ਸਾਲ ਦੇ ਗà©à¨ªà¨¤à¨µà¨¾à¨¸ ਦੀ ਸਮਾਪਤੀ ਦਾ à¨à¨²à¨¾à¨¨ ਕਰਦਿਆਂ ਬà©à¨°à¨¿à¨Ÿà¨¿à¨¶ ਹਕੂਮਤ ਨੂੰ ਚੈਲੈਂਜ ਕੀਤਾ ਕਿ ਮੈਂ ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਜਹਾਜ਼ ਦਾ ਸੈਕਟਰੀ ਦਲਜੀਤ ਸਿੰਘ ਹਾਂ ~ ਜੇ ਸਰਕਾਰ ਚਾਹੇ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਗà©à¨°à¨¿à¨«à¨¤à¨¾à¨° ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਜਨਤਕ à¨à¨²à¨¾à¨¨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਰਕਾਰ à¨à¨¾à¨ˆ ਦਲਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਗà©à¨°à¨¿à¨«à¨¤à¨¾à¨° ਕਰਨਾ ਉੱਚਿਤ ਨਹੀਂ ਸਮà¨à¨¿à¨† । ਇਸ ਤਰà©à¨¹à¨¾à¨‚ ਜਨਤਕ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਆ ਕੇ à¨à¨¾à¨ˆ ਦਲਜੀਤ ਸਿੰਘ ਗà©à¨°à¨¦à©à¨†à¨°à¨¾ ਸà©à¨§à¨¾à¨° ਲਹਿਰ ਵਿੱਚ ਸਰਗਰਮ à¨à©‚ਮਿਕਾ ਨਿà¨à¨¾à¨‰à¨£ ਵਾਲੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਆਪਣੀ ਸਰਗਰਮ à¨à©‚ਮਿਕਾ ਕਾਰਨ ਉਹ ਸ਼à©à¨°à©‹à¨®à¨£à©€ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੇ ਮੀਤ ਪà©à¨°à¨§à¨¾à¨¨ ਅਤੇ ਸ਼à©à¨°à©‹à¨®à¨£à©€ ਗà©à¨°à¨¦à©à¨†à¨°à¨¾ ਪà©à¨°à¨¬à©°à¨§à¨• ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਚà©à¨£à©‡ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
ਗà©à¨°à¨¦à©à¨†à¨°à¨¾ ਸà©à¨§à¨¾à¨° ਲਹਿਰ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਵੱਲੋਂ ਜਦੋਂ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨਾà¨à¨¾ ਦੀ ਬਰਖਾਤਗੀ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਜੈਤੋ ਦਾ ਮੋਰਚਾ ਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਇਸ ਮੋਰਚੇ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਨ ਲਈ à¨à¨¾à¨ˆ ਦਲਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸੌਂਪ ਦਿੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਮੋਰਚੇ ਵਿੱਚ ਨਿà¨à¨¾à¨ˆ ਸਰਗਰਮ à¨à©‚ਮਿਕਾ ਕਾਰਨ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਹਕੂਮਤ à¨à¨¾à¨ˆ ਦਲਜੀਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਹੋਰ ਅਕਾਲੀ ਨੇਤਾਵਾਂ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਦੇਸ਼-ਧਰੋਹ ਅਤੇ ਹਕੂਮਤ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਬਗਾਵਤ ਵਰਗੀਆਂ ਧਾਰਾਵਾਂ ਅਧੀਨ ਕੇਸ ਦਰਜ ਕਰਕੇ ਉਨà©à¨¹à¨¾à¨‚ ਨੂੰ ਜੇਲà©à¨¹ ਵਿੱਚ ਸà©à©±à¨Ÿ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ।
ਗà©à¨°à¨²à¨¾à¨² ਸਿੰਘ ਬਰਾੜ ਨੇ ਇਸ ਕੇਸ ਵਿੱਚ à¨à¨¾à¨ˆ ਦਲਜੀਤ ਸਿੰਘ ਹੋਰਾਂ ਦੇ ਅਦਾਲਤ ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਕਰਵਾਠਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਇਤਿਹਾਸਕ ਬਿਆਨਾਂ ਨੂੰ ਲੱਠਕੇ ਜਿਸ ਤਰà©à¨¹à¨¾à¨‚ ਆਪਣੀ ਪà©à¨¸à¨¤à¨• ਵਿੱਚ ਅਨà©à¨µà¨¾à¨¦à¨¿à¨¤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ ~ ਉਹ ਇਸ ਪà©à¨¸à¨¤à¨• ਨੂੰ ਜੀਵਨੀ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਮਹਤਵਪੂਰਣ ਡਾਕੂਮੈਂਟ ਬਣਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ~ ਜੋ ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਆਰੰà¨à¨¿à¨• ਚਾਲ ਦਹਾਕਿਆਂ ਦੀ ਸਿੱਖ ਰਾਜਨੀਤੀ ਬਾਰੇ ਖੋਜ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੀ ਨਵੀਂ ਪੀੜà©à¨¹à©€ ਲਈ ਬਹà©à¨¤ ਲਾà¨à¨¦à¨¾à¨‡à¨• ਸਿੱਧ ਹੋਵੇਗਾ ।
ਚੌਥੇ ਅਧਿਆਇ ਵਿੱਚ ਲੇਖਕ ਨੇ à¨à¨¾à¨ˆ ਦਲਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੇ ਮੀਤ ਪà©à¨°à¨§à¨¾à¨¨ ਬਣਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੀਆਂ ਰਾਜਨੀਤਕ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਸà¨à¨¿à¨†à¨šà¨¾à¨°à¨• ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਦੇ ਵੇਰਵੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਹਨ ~ ਜਿੰਨà©à¨¹à¨¾à¨‚ ਵਿੱਚ à¨à¨¾à¨ˆ ਦਲਜੀਤ ਸਿੰਘ ਵੱਲੋਂ "ਦੇਸ਼ ਦਰਦੀ" ਵਰਗੇ ਪੰਥਕ ਅਖ਼ਬਾਰ ਸ਼à©à¨°à©‚ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਕੰਨਿਆਂ ਮਹਾਵਿਦਿਆਲਿਆ ਸ਼à©à¨°à©‚ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਲਈ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਠਦੇਸ਼-à¨à¨—ਤ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ ਕਮੇਟੀ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਵੇਰਵੇ ਬਿਆਨ ਕੀਤੇ ਹਨ । 8 ਦਸੰਬਰ 1937 ਵਿੱਚ à¨à¨¾à¨ˆ ਦਲਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਨਮੂਨੀਆ ਕਾਰਨ ਮੌਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਗà©à¨°à¨²à¨¾à¨² ਸਿੰਘ ਬਰਾੜ ਨੇ ਜਿਸ ਸ਼ਿੱਦਤ ਨਾਲ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਅਣਗੌਲੇ à¨à¨¾à¨ˆ ਦਲਜੀਤ ਸਿੰਘ ਵਰਗੇ ਨਾਇਕ ਦੀਆਂ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਨੂੰ ਲਿਖਤੀ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੱਥਾਂ ਸਮੇਤ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ ~ ਉਸ ਬਹà©à¨¤ ਪà©à¨°à¨¸à©°à¨¸à¨¾ ਯੋਗ ਹੈ । ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀ ਸਿੱਖ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਦਿਲਚਸਪੀ ਰੱਖਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਗà©à¨°à¨²à¨¾à¨² ਸਿੰਘ ਬਰਾੜ ਦੀ ਇਹ ਪà©à¨¸à¨¤à¨• ਨੂੰ ਜੀ ਆਇਆਂ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹੋਠਪੜà©à¨¹à¨¨ ਦੀ ਸਿਫ਼ਾਰਸ਼ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ।
ਡਾਕਟਰ ਹਰਜਿੰਦਰਮੀਤ ਸਿੰਘ
|
|