ਹੀ ਸੀ ਕਿ 90 ਫ਼ੀਸਦੀ ਮà©à¨¸à¨²à¨¿à¨® ਆਬਾਦੀ ਵਾਲੀ ਘਾਟੀ
ਵਿਚ ਉਹ ਹਿੰਦੂ ਸਨ। ਸਾਬਕਾ ਮà©à©±à¨– ਮੰਤਰੀ ਫਾਰੂਕ ਅਬਦà©à©±à¨²à¨¾ ਨੇ ਇਕ ਜਨਤਕ ਬਿਆਨ ਵਿਚ
ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਕਿ ਇਕ ਵੀ ਮà©à¨¸à¨²à¨®à¨¾à¨¨ ਨੇ ਉਨà©à¨¹à¨¾à¨‚ ਨੂੰ ਘਾਟੀ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਦਾ
ਵਿਰੋਧ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਅਸਲੀਅਤ ਵਿਚ ਇਹ ਹੀ ਸੱਚ ਹੈ। ਉਨà©à¨¹à¨¾à¨‚ ਨੇ ਮà©à©±à¨– ਮੰਤਰੀ ਦੇ ਅਹà©à¨¦à©‡
ਤੋਂ ਅਸਤੀਫ਼ਾ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿਚ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਕਾਨੂੰਨ
ਲਾਗੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਦੋਸ਼ ਵੀ ਲਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਪੰਡਿਤਾਂ ਨੂੰ
ਸੂਬੇ ਵਿਚੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਲਈ ਤਤਕਾਲੀ ਰਾਜਪਾਲ ਜਗਮੋਹਨ ਮà©à©±à¨– ਤੌਰ 'ਤੇ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਸਨ।
ਉਨà©à¨¹à¨¾à¨‚ ਨੂੰ ਜਿਸ ਦਿਨ ਰਾਜਪਾਲ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਉਨà©à¨¹à¨¾à¨‚ ਦੇ ਹਿੰਦੂ ਪੱਖੀ ਰਵੱਈਠਕਾਰਨ
ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਪੰਡਿਤਾਂ ਨੂੰ ਘਾਟੀ ਛੱਡਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਹੋਣਾ ਪਿਆ ਸੀ।
ਇਹ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਜਦੋਂ ਸੈਂਕੜੇ ਅੱਤਵਾਦੀਆਂ ਕੋਲੋਂ ਹਥਿਆਰ ਮਿਲੇ ਤਾਂ
ਸà©à¨°à©€à¨¨à¨—ਰ ਦੇ ਹਰ ਘਰ ਦੀ ਸà©à¨°à©±à¨–ਿਆ ਬਲਾਂ ਵਲੋਂ ਤਲਾਸ਼ੀ ਲਈ ਗਈ ਸੀ। ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਵੱਖਵਾਦੀਆਂ
ਨੂੰ ਗà©à¨°à¨¿à©žà¨¤à¨¾à¨° ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਪਰ ਆਪà©à¨°à©‡à¨¶à¨¨ ਦੇ ਦੌਰਾਨ, ਜਿਸ ਤਰà©à¨¹à¨¾à¨‚ ਗੌਕਾਡਲ ਕਤਲੇਆਮ
ਹੋਇਆ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਰਾਜਪਾਲ ਦੀ à¨à©‚ਮਿਕਾ 'ਤੇ ਸਵਾਲ ਚà©à©±à¨•à©‡ ਜਾਣ ਲੱਗੇ। ਜਗਮੋਹਨ, ਜੋ ਕਿ
ਸੰਜੇ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਬਹà©à¨¤ ਹੀ ਕਰੀਬੀ ਸਨ, ਨੇ ਸà©à©°à¨¦à¨°à¨¤à¨¾ ਦੇ ਨਾਂਅ 'ਤੇ ਦਿੱਲੀ ਦੀਆਂ ਕਈ
ਗੰਦੀਆਂ ਬਸਤੀਆਂ ਉਜਾੜ ਦਿੱਤੀਆਂ ਸਨ, ਵੱਖਵਾਦ ਦੇ ਉà¨à¨¾à¨° ਸਮੇਂ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਮà©à¨¸à¨²à¨®à¨¾à¨¨à¨¾à¨‚
ਅਤੇ ਵੱਖਵਾਦੀਆਂ ਵਲੋਂ ਧਮਕਾਠਜਾਣ ਕਾਰਨ 1990 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿਚ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਪੰਡਿਤਾਂ ਨੇ
ਪਲਾਇਨ ਕਰਨਾ ਸ਼à©à¨°à©‚ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। 2010 ਵਿਚ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਪਤਾ ਲਗਾਇਆ ਕਿ ਘਾਟੀ
ਵਿਚ ਹà©à¨£ ਸਿਰਫ 808 ਪੰਡਿਤ ਪਰਿਵਾਰ ਰਹਿ ਰਹੇ ਹਨ ਪਰ ਵਿੱਤੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਦੂਸਰੀਆਂ
ਸਹੂਲਤਾਂ ਦੇਣ ਦੇ à¨à¨²à¨¾à¨¨à¨¾à¨‚ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਬਾਕੀ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਲਿਆਉਣ ਵਿਚ ਕੋਈ
ਸਫ਼ਲਤਾ ਨਹੀਂ ਮਿਲੀ।
ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਅਨà©à¨¸à¨¾à¨° 1989 ਤੋਂ 2004 ਵਿਚਕਾਰ 219 ਪੰਡਿਤ
ਮਾਰੇ ਗਠਸਨ ਪਰ ਇਸ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਜਿਹਾ ਇਕ ਵੀ ਹਾਦਸਾ ਨਹੀਂ ਵਾਪਰਿਆ। ਹਾਲਾਂਕਿ
ਸਰਬਉੱਚ ਅਦਾਲਤ ਨੇ 2017 ਵਿਚ ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿਚ 215 ਕੇਸਾਂ ਵਿਚ 700 ਤੋਂ ਵੱਧ
ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹੱਤਿਆਵਾਂ ਦੇ ਮà©à¨•à©±à¨¦à¨®à©‡ ਨੂੰ ਫਿਰ ਤੋਂ ਖੋਲà©à¨¹à¨£ ਲਈ ਇਸ ਆਧਾਰ 'ਤੇ
ਮਨà©à¨¹à¨¾à¨‚ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਇਨà©à¨¹à¨¾à¨‚ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਬਹà©à¨¤ ਸਮਾਂ ਬੀਤ ਚà©à©±à¨•à¨¾ ਹੈ। ਮà©à©±à¨– ਮੰਤਰੀ
ਮਹਿਬੂਬਾ ਮà©à¨«à¨¤à©€ ਵਲੋਂ ਹਾਲ ਹੀ ਵਿਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਅਪੀਲ ਸਹੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿਚ ਚà©à©±à¨•à¨¿à¨† ਗਿਆ ਇਕ
ਕਦਮ ਹੈ। ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਪੰਡਿਤਾਂ ਨਾਲ ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਮà©à¨²à¨¾à¨•à¨¾à¨¤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਨà©à¨¹à¨¾à¨‚ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ
ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਪੰਡਿਤਾਂ ਨੂੰ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿਚ ਆਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਕਿ ਉਨà©à¨¹à¨¾à¨‚ ਦੀਆਂ ਨਵੀਆਂ
ਪੀੜà©à¨¹à©€à¨†à¨‚ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗ ਸਕੇ ਕਿ ਉਨà©à¨¹à¨¾à¨‚ ਦੀਆਂ ਜੜà©à¨¹à¨¾à¨‚ ਕਿੱਥੇ ਹਨ? ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ
ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਕਰਾਂਗੇ। ਅਤੀਤ ਵਿਚ ਜੋ ਵੀ ਹੋਇਆ, ਉਹ ਬਹà©à¨¤ ਹੀ ਮੰਦà¨à¨¾à¨—ਾ ਹੈ ਪਰ ਹà©à¨£ ਸਾਨੂੰ
ਅੱਗੇ ਵਧਣਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਅਸਲ ਵਿਚ ਉਨà©à¨¹à¨¾à¨‚ ਨੇ ਪà©à¨°à¨§à¨¾à¨¨ ਮੰਤਰੀ ਨਰਿੰਦਰ ਮੋਦੀ ਨੂੰ ਅਪੀਲ
ਕੀਤੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਸਾਬਕਾ ਪà©à¨°à¨§à¨¾à¨¨ ਮੰਤਰੀ ਅਟਲ ਬਿਹਾਰੀ ਵਾਜਪਾਈ ਤੋਂ ਪà©à¨°à©‡à¨°à¨¨à¨¾ ਲੈਣ ਅਤੇ
ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਸ਼à©à¨°à©‚ ਕਰਨ। ਉਨà©à¨¹à¨¾à¨‚ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਪà©à¨°à¨§à¨¾à¨¨ ਮੰਤਰੀ ਮੋਦੀ
ਨੂੰ ਅਪੀਲ ਕਰਦੀ ਹਾਂ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਣ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ
ਵਾਜਪਾਈ ਜੀ ਨੇ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਨਾ ਅਸੀਂ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਲੜਾਈ ਕਰਨ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ
ਹੈ। ਦੋਵੇਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ ਕਿ ਜੇਕਰ ਯà©à©±à¨§ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਕà©à¨ ਵੀ ਨਹੀਂ ਬਚੇਗਾ।
ਦੋਵੇਂ ਦੇਸ਼ ਆਪਣਾ ਸਠਕà©à¨ ਗà©à¨† ਦੇਣਗੇ। ਮੈਂ ਉਨà©à¨¹à¨¾à¨‚ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਹਾਂ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ
ਹਿੰਦੂ-ਮà©à¨¸à¨²à¨¿à¨® ਦਾ ਸਵਾਲ ਨਹੀਂ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਅਜਿਹਾ ਬਣਾਉਣਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਚਾਹੀਦਾ।
ਸਾਰੀਆਂ ਰਾਜਨੀਤਕ ਪਾਰਟੀਆਂ ਨੂੰ ਅਜਿਹੇ ਕਦਮ ਚà©à©±à¨•à¨£à©‡ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ, ਜਿਨà©à¨¹à¨¾à¨‚ ਨਾਲ
ਪੰਡਿਤਾਂ ਦਾ ਘਾਟੀ ਵਿਚ ਮà©à©œà¨¨à¨¾ ਸੰà¨à¨µ ਹੋ ਸਕੇ। ਉਨà©à¨¹à¨¾à¨‚ ਦੀ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਜਾਇਦਾਦ ਬਰਕਰਾਰ
ਰੱਖੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਬਾਕੀ ਉਨà©à¨¹à¨¾à¨‚ ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਲਈ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਜਿਨà©à¨¹à¨¾à¨‚ ਨੇ ਇਸ 'ਤੇ
ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਕਬਜ਼ਾ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਹੈ ਹà©à¨°à©€à¨…ਤ
ਨੇਤਾ ਸਈਅਦ ਅਲੀ ਸ਼ਾਹ ਗਿਲਾਨੀ ਇਸ ਦੇ ਹਿੰਦੂ-ਮà©à¨¸à¨²à¨¿à¨® ਸਵਾਲ ਹੋਣ ਦੀ ਗੱਲ ਨੂੰ ਜ਼ੋਰਦਾਰ
ਢੰਗ ਨਾਲ ਰੱਦ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਦੇ ਕੀੜੇ ਨੇ ਗਿਲਾਨੀ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਕੱਟਿਆ
ਸੀ। ਸੰà¨à¨¾à¨µà¨¨à¨¾ ਹੈ ਕਿ ਉਨà©à¨¹à¨¾à¨‚ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਨਹੀਂ ਬਦਲੇ ਹੋਣਗੇ। ਉਨà©à¨¹à¨¾à¨‚ ਨੂੰ ਆਪਣੀ
ਪਹਿਲੀ ਰਾਇ ਫਿਰ ਤੋਂ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਉਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਸੀ ਕਿ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਪੰਡਿਤ ਇਸ ਸੱà¨à¨¿à¨†à¨šà¨¾à¨° ਦਾ
ਹਿੱਸਾ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂ-ਮà©à¨¸à¨²à¨¿à¨® ਦੇ ਸਵਾਲ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਜੋੜਨਾ ਚਾਹੀਦਾ। ਅਸਲ ਵਿਚ
ਗਿਲਾਨੀ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਗ਼ਲਤ ਸਨ ਕਿ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿਵਾਦ ਦੇ ਹੱਲ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ
ਹੀ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਪੰਡਿਤਾਂ ਦਾ ਸਵਾਲ ਵੀ ਹੱਲ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ। ਪਰ ਗà©à¨°à¨¹à¨¿ ਮੰਤਰੀ ਰਾਜਨਾਥ ਸਿੰਘ
ਨੇ ਗ਼ੈਰ-ਜ਼ਰੂਰੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਉਨà©à¨¹à¨¾à¨‚ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮੌਕਾ ਦੇ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਹੜੇ ਦਲੀਲ ਦਿੰਦੇ ਹਨ
ਕਿ ਕਸ਼ਮੀਰ à¨à¨¾à¨°à¨¤-ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਵੰਡ ਦਾ ਇਕ ਬਚਿਆ ਹੋਇਆ ਕੰਮ ਹੈ। ਉਹ ਚਾਹà©à©°à¨¦à©‡ ਹਨ ਕਿ
ਸੂਬੇ ਦੀ ਧਰਮ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਵੰਡ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ। ਅਜਿਹੀ ਸੋਚ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ
ਵੀ ਇਸ ਗੱਲ 'ਤੇ ਮà©à©œ ਜ਼ੋਰ ਦੇ ਸਕਦੇ ਹਨ ਕਿ ਧਰਮ ਦੇ ਜਿਸ ਪੈਮਾਨੇ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ à¨à¨¾à¨°à¨¤
ਦੀ ਵੰਡ ਹੋਈ ਹੈ, ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ 'ਤੇ ਵੀ ਲਾਗੂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।
ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਤਤਕਾਲੀ ਮà©à©±à¨– ਮੰਤਰੀ ਮà©à¨«à¨¤à©€ ਮà©à¨¹à©°à¨®à¨¦ ਸਈਅਦ ਨੇ ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਰੱਖਿਆ ਸੀ ਕਿ
ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਪੰਡਿਤਾਂ ਲਈ ਵੱਖਰਾ ਖੇਤਰ ਹੋਵੇ, ਜਿਥੇ ਉਹ ਸà©à¨°à©±à¨–ਿਅਤ ਰਹਿ ਸਕਣ। ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ
ਹੈ ਕਿ ਹà©à¨£ ਵੀ ਘਾਟੀ ਵਿਚ 30 ਹਜ਼ਾਰ ਦੇ ਕਰੀਬ ਪੰਡਿਤ ਹਨ, ਜਦ ਕਿ ਉਨà©à¨¹à¨¾à¨‚ ਦੀ ਕà©à©±à¨²
ਗਿਣਤੀ 4 ਲੱਖ ਦੇ ਕਰੀਬ ਸੀ। ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਸ਼ੇਖ ਅਬਦà©à©±à¨²à¨¾
ਪà©à¨°à¨à¨¾à¨µà©€ ਸਨ, ਉਨà©à¨¹à¨¾à¨‚ ਨੇ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਚ ਧਰਮ ਨੂੰ ਕੋਈ ਵੀ à¨à©‚ਮਿਕਾ ਅਦਾ ਨਹੀਂ ਕਰਨ
ਦਿੱਤੀ। ਉਹ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਉਨà©à¨¹à¨¾à¨‚ ਨੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਜਾਣ ਦਾ ਇਸ ਕਰਕੇ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ
ਸੀ ਕਿ ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਇਕ ਧਰਮ-ਨਿਰਪੱਖ ਰਾਜ ਹੈ। ਉਹ ਇਕ ਇਸਲਾਮਿਕ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਨਹੀਂ
ਜਾਣਾ ਚਾਹà©à©°à¨¦à©‡ ਸਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਫ਼ਿਰਕੂਵਾਦ ਦੀ ਥਾਂ ਉਨà©à¨¹à¨¾à¨‚ ਨੂੰ ਵਿà¨à¨¿à©°à¨¨à¨¤à¨¾ ਪਸੰਦ ਸੀ।
ਇਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਅੰਦੋਲਨ ਦੌਰਾਨ, ਸ਼ੇਖ ਅਬਦà©à©±à¨²à¨¾ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਜà©à©œà©‡ ਰਹੇ
ਅਤੇ ਉਨà©à¨¹à¨¾à¨‚ ਨੇ ਮà©à¨¸à¨²à¨®à¨¾à¨¨à¨¾à¨‚ ਲਈ ਵੱਖਰੇ ਸੂਬੇ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਮà©à¨¸à¨²à¨¿à¨® ਲੀਗ ਤੋਂ
ਕਿਨਾਰਾ ਕਰੀ ਰੱਖਿਆ। ਉਨà©à¨¹à¨¾à¨‚ ਨੂੰ ਕੇਂਦਰ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਰੱਖਣ ਵਾਲੀ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਦੀ
ਆਲੋਚਨਾ ਕਰਨ ਦੀ ਕੀਮਤ ਅਦਾ ਕਰਨੀ ਪਈ। ਦੱਖਣ ਦੇ ਕੋਡਾਈਕਨਲ ਵਿਚ 12 ਸਾਲ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿਚ
ਰਹਿਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਪà©à¨°à¨§à¨¾à¨¨ ਮੰਤਰੀ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਦੇ ਕੋਲ ਠਹਿਰੇ ਤਾਂ ਕਿ ਇਹ ਦਰਜ
ਕਰਾ ਸਕਣ ਕਿ ਵੰਡ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੈਅ ਹੋਠਸਿਰਫ ਤਿੰਨ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਮਾਮਲੇ, ਸੰਚਾਰ ਅਤੇ
ਰੱਖਿਆ ਨੂੰ ਹੀ ਕੇਂਦਰ ਵਲੋਂ ਚਲਾਠਜਾਣ ਸਬੰਧੀ ਉਨà©à¨¹à¨¾à¨‚ ਦੀ ਮੰਗ ਕਾਰਨ ਕਾਰਨ ਉਨà©à¨¹à¨¾à¨‚
ਨੂੰ ਗ਼ਲਤ ਸਮà¨à¨£ ਦੀ ਗ਼ਲਤੀ ਦਾ ਨਹਿਰੂ ਨੂੰ ਅਹਿਸਾਸ ਕਰਵਾ ਸਕਣ। ਸ਼ੇਖ ਦਾ ਮਸ਼ਹੂਰ ਬਿਆਨ ਹੈ
ਕਿ ਕਸ਼ਮੀਰ à¨à¨¾à¨°à¨¤ ਦੀ ਕਣਕ ਨਹੀਂ ਖਾà¨à¨—ਾ, ਜੇਕਰ ਇਸ ਨਾਲ ਉਸ ਦੀ à©™à©à¨¦à¨®à©à©™à¨¤à¨¿à¨†à¨°à©€ ਵਿਚ ਵਿਘਨ
ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਧਰਮ-ਨਿਰਪੱਖਤਾ ਵਿਚ ਸ਼ੇਖ ਦਾ ਡੂੰਘਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸੀ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਨà©à¨¹à¨¾à¨‚ ਨੂੰ ਇਸ
ਸਬੰਧੀ ਸ਼ੱਕ ਸੀ ਕਿ ਕੀ à¨à¨¾à¨°à¨¤ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਵਿà¨à¨¿à©°à¨¨à¨¤à¨¾à¨µà¨¾à¨¦à©€ ਰਹੇਗਾ।
à¨à¨¾à¨µà©‡à¨‚ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਇਹ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਨ ਜਾਂ ਨਾ, ਉਨà©à¨¹à¨¾à¨‚ ਨੇ ਸਿੱਖਿਅਤ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਸੇਵਾਵਾਂ
ਗà©à¨† ਲਈਆਂ ਹਨ। ਪੰਡਿਤ à¨à¨¾à¨°à¨¤ ਦੇ ਦੂਜੇ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿਚ ਚਲੇ ਗਠਅਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਉੱਚੀਆਂ
ਡਿਗਰੀਆਂ ਕਾਰਨ ਉਨà©à¨¹à¨¾à¨‚ ਨੇ ਨੌਕਰੀਆਂ ਹਾਸਲ ਕਰ ਲਈਆਂ। ਜੇਕਰ ਸੂਬਾ ਉਨà©à¨¹à¨¾à¨‚ ਨੂੰ ਬਰਾਬਰ
ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਪà©à¨°à¨¦à¨¾à¨¨ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਨà©à¨¹à¨¾à¨‚ ਦੇ ਮà©à©œ ਵਾਪਸ ਆਉਣ ਦੀਆਂ ਸੰà¨à¨¾à¨µà¨¨à¨¾à¨µà¨¾à¨‚
ਬਹà©à¨¤ ਹੀ ਘੱਟ ਹਨ। ਅਸਲ ਵਿਚ ਕਸ਼ਮੀਰ ਨੇ ਉਨà©à¨¹à¨¾à¨‚ ਚੰਗੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਗà©à¨† ਲਿਆ ਹੈ,
ਜਿਹੜੇ ਸੂਬੇ ਦੇ ਆਰਥਿਕ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਨ ਲਈ ਤਕਨੀਕੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪੂਰੀ ਤਰà©à¨¹à¨¾à¨‚
ਸਮਰੱਥ ਸਨ। ਫਿਰ ਵੀ ਸà©à¨°à©€à¨¨à¨—ਰ ਨੂੰ ਪੰਡਿਤਾਂ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਲਿਆਉਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ
ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਨਾਲ ਉਨà©à¨¹à¨¾à¨‚ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਇਕ ਧਰਮ-ਨਿਰਪੱਖ ਅਕਸ ਬਣਾਉਣ ਵਿਚ ਮਦਦ
ਮਿਲੇਗੀ, ਜਿਸ ਤਰà©à¨¹à¨¾à¨‚ ਨਾ ਕਿ ਉਨà©à¨¹à¨¾à¨‚ ਦਾ ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੱਕ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇਸ ਮੋਰਚੇ 'ਤੇ
ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਦੀ ਘਾਟ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਬਾਕੀ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿਚ ਵੀ ਵੱਖਵਾਦ ਪੈਦਾ ਕਰੇਗਾ, ਜਿਥੇ
ਕਸ਼ਮੀਰੀਆਂ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਨੌਕਰੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ।
E. mail :
This e-mail address is being protected from spam bots, you need JavaScript enabled to view it