ਕਲਾ
ਜਗਤ ਲਈ ਸਾਲ 2019 ਦੇ ਮਹੱਤਵ ਦੀ ਜੇਕਰ ਗੱਲ ਕਰੀਠਤਾਂ ਦà©à¨¨à©€à¨† à¨à¨° ਦੀਆਂ ਕਲਾ
ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵਿਚ ਇਸ ਸਾਲ ਨੂੰ ਕà©à¨ ਵੱਖਰੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਮਨਾਉਣ ਦੀ ਦੌੜ ਲੱਗੀ ਦਿਸ ਰਹੀ ਹੈ |
ਇਕ ਅਜਿਹੇ ਕਲਾਕਾਰ ਨੂੰ ਮੌਤ ਦੇ ਪੰਜ ਸੌ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਵੀ ਪੂਰੀ ਸ਼ਿੱਦਤ ਨਾਲ ਯਾਦ ਕੀਤਾ
ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਲੋਂ ਬਣਾਠਗਠਚਿੱਤਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਦੋ ਦਰਜਨ ਦਾ ਅੰਕੜਾ ਵੀ ਪਾਰ
ਨਹੀਂ ਕਰ ਪਾ ਰਹੀ ਹੈ ਪਰ ਉਸ ਦੀ ਦੇਣ ਪਿਛਲੇ ਪੰਜ ਸੌ ਸਾਲਾਂ ਵਿਚ ਜ਼ਰਾ ਜਿੰਨੀ ਵੀ ਘਟੀ
ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਲਗਾਤਾਰ ਵਧੀ ਹੈ | ਸਹੀ ਮਾਅਨਿਆਂ ਵਿਚ 'ਦ ਵਿੰਸੀ ਕਿੰਗ ਆਫ਼ ਦ ਆਰਟ ਹੈ |'
ਦ ਵਿੰਸੀ ਦੀਆਂ ਪੇਂਟਿੰਗਜ਼ ਬੜੀ ਮà©à¨¸à¨¼à¨•à¨¿à¨² ਨਾਲ ਵੀਹ ਦੇ ਲਗਪਗ ਹਨ, ਪਰ ਉਸ ਦੀ ਇਕ
ਕà©à¨°à¨¿à¨¤à©€ 'ਮੋਨਾਲੀਜ਼ਾ' ਪੂਰੀ ਦà©à¨¨à©€à¨† ਵਿਚ ਨਾਰੀ ਸà©à©°à¨¦à¨°à¨¤à¨¾ ਦੇ ਪà©à¨°à¨¤à©€à¨• ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ
ਦੇਖੀ, ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ |
ਲਿਓਨਾਰਦੋ ਦ ਵਿੰਸੀ ਅਨੋਖੀ ਪà©à¨°à¨¤à¨¿à¨à¨¾ ਦੇ ਧਨੀ ਇਕ ਵਿਲੱਖਣ ਕਲਾਕਾਰ ਸਨ | ਉਨà©à¨¹à¨¾à¨‚ ਦਾ
ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਮੋਨਾਲੀਜ਼ਾ ਦਾ ਚਿੱਤਰ, ਦà©à¨¨à©€à¨† à¨à¨° ਵਿਚ ਕਲਾ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਤੇ ਖੋਜ ਕਰਨ
ਵਾਲਿਆਂ ਲਈ ਪਿਛਲੇ ਪੰਜ ਸੌ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਡੂੰਘੇ ਅਧਿà¨à¨¨ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ | ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦੇ
ਸ਼à©à¨°à©‚ਆਤੀ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਹੀ ਲਿਓਨਾਰਦੋ ਨੇ ਗਣਿਤ, ਵਿਗਿਆਨ ਚਿੱਤਰਕਾਰੀ ਅਤੇ ਸੰਗੀਤ ਤੱਕ
ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਅਸਧਾਰਨ ਯੋਗਤਾ ਦੀ ਪਛਾਣ ਬਣਾਈ | ਸਿਰਫ਼ 13-14 ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਹੀ ਇਸ
ਅੱਲà©à¨¹à©œ ਨੇ ਆਪਣੀ ਵਿਲੱਖਣ ਪà©à¨°à¨¤à¨¿à¨à¨¾ ਨਾਲ ਇਟਲੀ ਨੂੰ ਕਾਇਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ | ਉਦੋਂ
ਜਦੋਂ ਉਹ 1466 ਵਿਚ ਫਲੋਰੈਂਸ ਦੇ ਪà©à¨°à¨¸à¨¿à©±à¨§ ਕਲਾਕਾਰ ਵੈਰੋਕੀਓ ਦੇ ਸਾਥ ਨਾਲ ਕਲਾ ਦੀ
ਰਸਮੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੀ ਸ਼à©à¨°à©‚ਆਤ ਹੀ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ, ਉਦੋਂ ਸ਼ਾਇਦ ਉਹ ਇਸ ਤਰà©à¨¹à¨¾à¨‚ ਦੇ ਇਕਲੌਤੇ
ਕਲਾਕਾਰ ਵੀ ਸਨ, ਜਿਨà©à¨¹à¨¾à¨‚ ਨੇ ਕਲਾ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨ ਦੋਵਾਂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਬਰਾਬਰ ਦੀ ਮà©à¨¹à¨¾à¨°à¨¤
ਹਾਸਲ ਕਰ ਲਈ ਸੀ |
ਆਪਣੀ ਉਮਰ ਦੇ 30ਵੇਂ ਸਾਲ ਵਿਚ ਮਿਲਾਨ ਦੇ ਡਿਊਕ ਨੂੰ ਲਿਖੀ ਆਪਣੀ ਇਕ ਅਰਜ਼ੀ ਵਿਚ
ਉਨà©à¨¹à¨¾à¨‚ ਨੇ ਆਪਣੀ ਯੋਗਤਾ ਬਾਰੇ ਲਿਖਦਿਆਂ ਲਿਖਿਆ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਯà©à©±à¨§ ਲਈ ਜਿਥੇ ਪà©à¨², ਬੰਬ,
ਤੋਪ ਤੇ ਮਜ਼ਬੂਤ ਵਾਹਨ ਬਣਾ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਉਥੇ ਸ਼ਾਂਤੀਕਾਲ ਵਿਚ à¨à¨µà¨¨ ਨਿਰਮਾਣ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ
ਮੂਰਤੀਆਂ ਅਤੇ ਚਿੱਤਰ ਵੀ ਬਣਾ ਸਕਦੇ ਹਨ | ਉਨà©à¨¹à¨¾à¨‚ ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਨੋਟਬà©à¨•à¨¾à¨‚ ਵਿਚ
ਵਾਹੀਆਂ ਜੋ ਕਿਰਤਾਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ, ਉਨà©à¨¹à¨¾à¨‚ ਵਿਚੋਂ ਹਵਾ ਵਿਚ ਉੱਡਣ ਵਾਲੇ ਆਧà©à¨¨à¨¿à¨•
ਹੈਲੀਕਾਪਟਰ ਵਰਗੇ ਯੰਤਰ ਜਾਂ ਜਹਾਜ਼ ਦੀ ਵੀ ਕਲਪਨਾ ਮੌਜੂਦ ਹੈ | ਮਨà©à©±à¨–, ਪਸ਼ੂ ਅਤੇ ਹੋਰ
ਜੀਵ-ਜੰਤੂਆਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਦੇ ਬਨਾਵਟ ਦਾ ਸੂਖ਼ਮ ਤੰਤਰ ਅਧਿà¨à¨¨ ਦੇ ਰੇਖਾਂਕਿਤ ਵੀ
ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੈ | ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਕ ਕਲਾਕਾਰ ਦੇ ਨਾਤੇ ਉਨà©à¨¹à¨¾à¨‚ ਦੀ ਚਿੱਤਰ ਰਚਨਾ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿਚ ਕਦੀ
ਕੋਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਬਦਲਾਅ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ ਪਰ ਉਨà©à¨¹à¨¾à¨‚ ਦੇ ਚਿੱਤਰ ਇਸ ਗੱਲ ਦੇ
ਸਬੂਤ ਹਨ ਕਿ ਆਪਣੀ ਅਨੋਖੀ ਪà©à¨°à¨¤à¨¿à¨à¨¾ ਨਾਲ ਮਨà©à©±à¨– ਤੇ ਹੋਰ ਪà©à¨°à¨¾à¨£à©€à¨†à¨‚ ਦੀ ਸਰੀਰਕ ਰਚਨਾ
ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਕà©à¨¦à¨°à¨¤à©€ ਤੇ ਫà©à©±à¨²-ਬੂਟਿਆਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਜਾਂ ਉਨà©à¨¹à¨¾à¨‚ ਦੀ ਬਨਾਵਟ ਤੱਕ ਦਾ
ਉਨà©à¨¹à¨¾à¨‚ ਨੇ ਬਹà©à¨¤ ਡੂੰਘਾਈ ਨਾਲ ਅਧਿà¨à¨¨ ਕੀਤਾ |
ਸਿà©à¨¸à¨¼à¨Ÿà©€ ਦੀ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਜਾਣਨ, ਸਮà¨à¨£ ਦੇ ਸਾਧਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਉਹ ਅੱਖੀਂ ਦੇਖੇ ਨੂੰ
ਸਠਤੋਂ ਮਹੱਤਵ ਦਿੰਦੇ ਸਨ | ਉਨà©à¨¹à¨¾à¨‚ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਕਲਾਕਾਰ ਸਠਤੋਂ ਮਹਾਨ ਵਿਗਿਆਨੀ
ਸਿਰਫ਼ ਇਸ ਲਈ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਚੀਜ਼ ਦਾ ਡੂੰਘਾਈ ਨਾਲ ਅਧਿà¨à¨¨ ਤੇ ਨਿਰੀਖਣ ਕਰ
ਸਕਦੇ ਹਨ, ਬਲਕਿ ਉਹ ਦੇਖੀ ਹੋਈ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਚਿੱਤਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਦਰਸ਼ਕ ਸਾਹਮਣੇ ਵੀ
ਲਿਆ ਸਕਦੇ ਹਨ | ਉਨà©à¨¹à¨¾à¨‚ ਦੇ ਬਣਾਠਚਿੱਤਰਾਂ ਵਿਚੋਂ ਸਠਤੋਂ ਵੱਧ ਪà©à¨°à¨¸à¨¿à©±à¨§à©€ ਮੋਨਾਲੀਜ਼ਾ
ਨਾਮੀ ਕਲਾਕà©à¨°à¨¿à¨¤ ਨੂੰ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਉਥੇ 'ਆਖ਼ਰੀ à¨à©‹à¨œ' ਸਿਰਲੇਖ ਦਾ ਉਨà©à¨¹à¨¾à¨‚ ਦਾ
ਬਣਾਇਆ ਮਿਲਾਨ ਦੇ ਮਾਰੀਆ ਦੇਲ ਗà©à¨°à¨¾à¨¤à¨¸à©€ ਨਾਮੀ ਗਿਰਜਾਘਰ ਦਾ ਕੰਧ ਚਿੱਤਰ ਕਲਾ ਦੀ ਇਕ
ਵਧੀਆ ਉਦਾਹਰਨ ਸਮà¨à¨¿à¨† ਜਾਂਦਾ ਹੈ | ਇਸ ਮਿਊਰਲ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਦੌਰਾਨ ਜੂਡਾਸ, ਈਸਾ ਤੇ ਹੋਰ
ਚਰਿੱਤਰਾਂ ਦੇ ਚਿਹਰਿਆਂ ਨੂੰ ਤà©à¨²à¨¨à¨¾à¨¤à¨®à¨¿à¨• à¨à¨¾à¨µ ਦੇਣ ਲਈ ਸਕੈੱਚ ਬà©à©±à¨• ਲੈ ਕੇ ਮਿਲਾਨ
ਦੀਆਂ ਬਸਤੀਆਂ ਵਿਚ ਉਹ ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਘà©à©°à¨®à¨¦à©‡ ਰਹੇ ਸਨ |
ਲਗਪਗ ਦੋ ਸਾਲ ਦੀ ਮਿਹਨਤ ਅਤੇ ਖੋਜ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਖੀਰ ਉਨà©à¨¹à¨¾à¨‚ ਨੂੰ ਇਕ ਯਹੂਦੀ ਨੌਜਵਾਨ
ਦਾ ਚਿਹਰਾ ਇਸ ਲਿਹਾਜ਼ ਨਾਲ ਸਠਤੋਂ ਵਧੀਆ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਮਾਡਲ ਬਣਾ ਕੇ ਈਸਾ ਦਾ
ਚਿੱਤਰ ਚਿਤਰਿਆ ਜਾਵੇ | ਇਸੇ ਤਰà©à¨¹à¨¾à¨‚ ਜਿਥੋਂ ਤੱਕ ਮੋਨਾਲੀਜ਼ਾ ਨਾਮੀ ਚਿੱਤਰ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ
ਤਾਂ ਸਮà¨à¨¿à¨† ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਫਰਾਂਚੈਸਕੋ ਦੇਲ ਜੋਕਾਂਦਾ ਦੀ ਪਤਨੀ ਲੀਜ਼ਾ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ
ਬਿਠਾ ਕੇ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਚਿੱਤਰ ਹੈ | ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਨà©à¨¹à¨¾à¨‚ ਪਿਛਲੇ ਪੰਜ ਸਾਲਾਂ ਵਿਚ ਇਸ ਗੱਲ
'ਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਖੋਜ ਅਤੇ ਦਾਅਵੇ ਵੀ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦੇ ਰਹੇ ਹਨ ਕਿ ਅਸਲ ਵਿਚ ਇਹ ਔਰਤ ਕੌਣ
ਸੀ? ਕà©à¨ ਦਾਅਵਿਆਂ ਵਿਚ ਤਾਂ ਇਥੋਂ ਤੱਕ ਵੀ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਕਿ ਅਸਲ ਵਿਚ ਮੋਨਾਲੀਜ਼ਾ ਉਨà©à¨¹à¨¾à¨‚
ਦੀ ਸਿਰਫ਼ ਕਲਪਨਾ ਦੀ ਦੇਣ ਸੀ | ਪਰ ਉਸ ਦੌਰ ਦੀ ਚਿੱਤਰ ਨਿਰਮਾਣ ਪਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ
ਤਾਂ ਇਹੀ ਮੰਨਣਾ ਠੀਕ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਜੋਕਾਂਦਾ ਦੀ ਪਤਨੀ ਲੀਜ਼ਾ ਦਾ ਹੀ ਚਿੱਤਰ ਹੈ |
ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਚਿੱਤਰ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣ ਵਿਚ ਉਨà©à¨¹à¨¾à¨‚ ਨੇ ਲਗਪਗ ਤਿੰਨ ਸਾਲਾਂ ਦਾ
ਸਮਾਂ ਲਗਾਇਆ ਸੀ | ਉਂਠਕà©à¨ ਦਾਅਵੇ ਤਾਂ ਇਹ ਵੀ ਕੀਤੇ ਗਠਹਨ ਕਿ ਇਸ ਚਿੱਤਰ ਨੂੰ
ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਸ਼à©à¨°à©‚ਆਤ ਉਨà©à¨¹à¨¾à¨‚ ਨੇ 1503 ਵਿਚ ਕੀਤੀ, ਉਦੋਂ ਜਦੋਂ ਉਨà©à¨¹à¨¾à¨‚ ਦੀ ਉਮਰ 51 ਸਾਲ
ਸੀ ਅਤੇ 1519 ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਉਨà©à¨¹à¨¾à¨‚ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋਈ, ਉਦੋਂ ਵੀ ਇਹ ਚਿੱਤਰ ਅਧੂਰਾ ਹੀ ਸੀ |
ਇਸ ਕਲਾਕਾਰ ਦਾ ਜਨਮ ਵਰਤਮਾਨ ਇਟਲੀ (ਤਤਕਾਲੀ ਰਿਪਬਲਿਕਸ ਆਫ਼ ਫਲੋਰੈਂਸ) ਦੇ ਵਿੰਸੀ ਨਾਮੀ
ਕਸਬੇ ਵਿਚ 15 ਅਪà©à¨°à©ˆà¨², 1452 ਵਿਚ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਲਗਪਗ 67 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ 2 ਮਈ, 1519
ਵਿਚ ਫਰਾਂਸ ਵਿਚ ਉਨà©à¨¹à¨¾à¨‚ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋਈ | ਉਨà©à¨¹à¨¾à¨‚ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦਾ ਨਾਂਅ ਪਿਅਰੋ
ਫਰà©à¨¸à©‹à¨¸à©€à¨¨à©‹ ਦਾ ਵਿੰਸੀ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਦਾ ਨਾਂਅ ਕੈਟਰੀਨਾ ਸੀ | ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਨà©à¨¹à¨¾à¨‚ ਦੇ ਬਚਪਨ
à¨à¨¾à¨µ ਸ਼à©à¨°à©‚ਆਤੀ ਦਿਨਾਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ ਪਰ ਸਮà¨à¨¿à¨† ਜਾਂਦਾ
ਹੈ ਕਿ ਸ਼à©à¨°à©‚ਆਤੀ ਪੰਜ ਸਾਲ ਉਨà©à¨¹à¨¾à¨‚ ਨੇ ਆਪਣੀ ਮਾਤਾ ਦੇ ਨਾਲ ਬਿਤਾਠ| 1457 ਤੋਂ ਬਾਅਦ
ਉਹ ਆਪਣੇ ਦਾਦਾ-ਦਾਦੀ ਕੋਲ ਰਹਿਣ ਵਿੰਸੀ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਆ ਗਠ| ਉਨà©à¨¹à¨¾à¨‚ ਦੇ ਪਿਤਾ ਨੇ ਇਕ
ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਿਆਹ ਕੀਤੇ ਸਨ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਲਿਓਨਾਰਦੋ ਦੇ 12 ਮਤਰੇਠà¨à¨°à¨¾-à¨à©ˆà¨£ ਸਨ | ਆਪਣੀ
ਸ਼à©à¨°à©‚ਆਤੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੀ ਲੜੀ ਵਿਚ ਉਨà©à¨¹à¨¾à¨‚ ਨੇ ਲਾਤੀਨੀ, ਜਿਆਮਿਤੀ ਅਤੇ ਗਣਿਤ ਦੀ ਪੜà©à¨¹à¨¾à¨ˆ
ਕੀਤੀ, ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸੰਨ 1466 ਵਿਚ ਲਗਪਗ 14 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਫਲੋਰੈਂਸ ਦੇ ਪà©à¨°à¨¸à¨¿à©±à¨§
ਕਲਾਕਾਰ ਵੈਰੋਕੀਆ ਦੀ ਸ਼ਾਗਿਰਦੀ ਵਿਚ ਮੂਰਤੀਕਲਾ ਅਤੇ ਚਿੱਤਰਕਲਾ ਸਿੱਖਣੀ ਸ਼à©à¨°à©‚ ਕੀਤੀ |
ਇਥੇ ਸ਼à©à¨°à©‚ਆਤ ਵਿਚ ਉਨà©à¨¹à¨¾à¨‚ ਦੀ à¨à©‚ਮਿਕਾ ਸਟੂਡੀਓ ਸਹਾਇਕ ਦੀ ਸੀ | ਲਗਪਗ ਦਸ ਸਾਲ ਇਥੇ
ਬਿਤਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 1476 ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਆਪਣੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ à¨à¨¾à¨µ 1519 ਤੱਕ ਇਸ
ਪà©à¨°à¨¤à¨¿à¨à¨¾à¨¸à¨¼à¨¾à¨²à©€ ਚਿੱਤਰਕਾਰ, ਮੂਰਤੀਕਾਰ, ਵਾਸਤੂ ਵਿਦਵਾਨ, ਵਿਗਿਆਨੀ ਤੇ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਨੇ
ਅਨੇਕਾਂ ਵਰਣਨਯੋਗ ਰਚਨਾਵਾਂ ਕੀਤੀਆਂ |
ਪਿਛਲੇ ਦਿਨੀਂ ਲਿਓਨਾਰਦੋ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਜੋ ਕà©à¨ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਖੋਜ ਸਾਹਮਣੇ ਆਈ ਹੈ, ਉਸ
ਵਿਚ ਇਕ ਵਿਚ ਜਿਥੇ ਇਹ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਅੱਖਾਂ ਦੇ à¨à©ˆà¨‚ਗੇਪਨ ਦੇ
ਸ਼ਿਕਾਰ ਸਨ, ਉਥੇ ਇਕ ਹੋਰ ਖੋਜ ਵਿਚ ਇਹ ਵੀ ਗੱਲ ਸਾਹਮਣੇ ਆਈ ਹੈ ਕਿ ਆਪਣੇ ਅਖੀਰਲੇ
ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਉਨà©à¨¹à¨¾à¨‚ ਦੇ ਸੱਜੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਕà©à¨ ਨਾੜੀਆਂ ਸਬੰਧੀ ਪਰੇਸ਼ਾਨੀਆਂ ਵੀ ਰਹਿਣ
ਲੱਗੀਆਂ ਸਨ | ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਉਨà©à¨¹à¨¾à¨‚ ਦੇ ਅਧੂਰੇ ਚਿੱਤਰਾਂ ਦੀ ਇਕ ਵੱਡੀ ਵਜà©à¨¹à¨¾ ਇਸ
ਨੂੰ ਵੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ | ਫਿਲਹਾਲ ਇਸ ਸਠਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਆਪਣੀ ਮੌਤ ਦੇ ਪੰਜ ਸੌ ਸਾਲਾਂ
ਬਾਅਦ ਵੀ ਕਲਾ ਜਗਤ ਲਈ ਉਨà©à¨¹à¨¾à¨‚ ਦੀ ਪà©à¨°à¨¸à©°à¨—ਿਕਤਾ ਬਣੀ ਰਹਿਣੀ, ਉਨà©à¨¹à¨¾à¨‚ ਨੂੰ ਇਕ ਮਹਾਨ
ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਸੰਸਾਰ ਮਾਨਵਤਾ ਦਾ ਇਕ ਵਧੀਆ ਨਾਗਰਿਕ ਵੀ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ |
-ਇਮੇਜ ਰਿਫਲੈਕਸ਼ਨ ਸੈਂਟਰ