ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਪੁਰਾਣ ਵਿਚ ਵੀ ਹੈ ‘ਭਾਰਤ’ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ
ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਪੁਰਾਣ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸ਼ਲੋਕ ਹੈ ਜਿਸ ਮੁਤਾਬਕ ਜੋ ਸਮੁੰਦਰ ਦੇ ਉੱਤਰ ਵੱਲ ਅਤੇ ਹਿਮਾਲਿਆ ਦੇ ਦੱਖਣ ਵੱਲ ਹੈ, ਉਹ ਭਾਰਤਵਰਸ਼ ਹੈ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਇਸ ਦੇ ਬੱਚੇ ਹਾਂ। ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਪੁਰਾਣ ਵਿਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਰਿਸ਼ਭ ਦੇਵ ਨੇ ਜੰਗਲ ਛੱਡਿਆ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਆਪਣੇ ਵੱਡੇ ਪੁੱਤਰ ਭਰਤ ਨੂੰ ਜਾਨਸ਼ੀਨ ਬਣਾਇਆ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਇਸ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਨਾਂ ਭਾਰਤਵਰਸ਼ ਪਿਆ। ਅਸੀਂ ਭਾਰਤੀ ਆਮ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਸ ਤੱਥ ਨੂੰ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਦੁਹਰਾਉਂਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਕਸ਼ਮੀਰ ਤੋਂ ਕੰਨਿਆਕੁਮਾਰੀ ਤੱਕ ਸਾਡਾ ਪੂਰਾ ਦੇਸ਼ ਵਸਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਭਾਰਤ ਦਾ ਇੱਕ ਸਿਰੇ ਤੋਂ ਦੂਜਾ ਸਿਰਾ ਹੈ।

ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਭਾਰਤਵਰਸ਼ ਨਾਂ ਕਿਵੇਂ ਪਿਆ?
ਇਸ ਸਬੰਧੀ ਕਈ ਦਾਅਵੇ ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਮਿਥਿਹਾਸਕ ਯੁੱਗ ਦੀ ਮਾਨਤਾ ਅਨੁਸਾਰ ‘ਭਾਰਤ’ ਨਾਂ ਦੇ ਕਈ ਲੋਕ ਹੋਏ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ’ਤੇ ਭਾਰਤ ਦਾ ਨਾਂ ਪਿਆ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇੱਕ ਮਾਨਤਾ ਇਹ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਮਹਾਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹਸਤੀਨਾਪੁਰ ਦੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੁਸ਼ਯੰਤ ਅਤੇ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਭਰਤ ਦੇ ਨਾਂ ਉੱਤੇ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਨਾਂ ਭਾਰਤ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਉੱਥੇ ਭਰਤ ਇੱਕ ਚੱਕਰਵਰਤੀ ਸਮਰਾਟ ਹੋਏ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਚਾਰਾਂ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਧਰਤੀ ਦਾ ਮਾਲਿਕ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇੱਕ ਦਾਅਵਾ ਇਹ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਨਾਂ ਸਮਰਾਟ ਭਰਤ ਦੇ ਨਾਂ ’ਤੇ ‘ਭਾਰਤਵਰਸ਼’ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਵਰਸ਼ ਦਾ ਅਰਥ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਵਿੱਚ ਖੇਤਰ ਜਾਂ ਹਿੱਸਾ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਮਾਨਤਾ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਨਾਂ ਰਾਜਾ ਦਸ਼ਰਥ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਅਤੇ ਭਗਵਾਨ ਸ਼੍ਰੀ ਰਾਮ ਜੀ ਦੇ ਛੋਟੇ ਭਰਾ ਭਰਤ ਦੇ ਨਾਂ ’ਤੇ ਭਾਰਤ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇੱਕ ਭਰੋਸਾ ਇਹ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਨਾਂ ਭਰਤਮੁਨੀ ਦੇ ਨਾਂ ਉੱਤੇ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਨਾਟ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚ ਰਾਜਰਸ਼ ਭਾਰਤ ਦਾ ਵੀ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੇ ਨਾਂ ’ਤੇ ‘ਜੜਭਰਤ’ ਮੁਹਾਵਰਾ ਕਾਫੀ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਤਸਯ ਪੁਰਾਣ ਵਿਚ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ ਕਿ ਮਨੂ ਨੂੰ ਭਰਤ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਿਆ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਨਾਮਕਰਨ ਦਾ ਆਧਾਰ ਜੈਨ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮਿਲਦਾ ਹੈ।

‘ਇੰਡੀਆ’ ਨਾਂ ਕਿਵੇਂ ਪਿਆ?
ਜਦੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਆਏ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਿੰਧ ਘਾਟੀ ਨੂੰ ‘ਇੰਡਸ ਵੈਲੀ’ ਕਿਹਾ । ਇਸੇ ਆਧਾਰ ’ਤੇ ਇਸ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਨਾਂ ‘ਇੰਡੀਆ’ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ। ਇਹ ਇਸ ਲਈ ਵੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਭਾਰਤ ਜਾਂ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਕਹਿਣਾ ਔਖਾ ਲੱਗਦਾ ਸੀ। ‘ਇੰਡੀਆ’ ਕਹਿਣਾ ਕਾਫ਼ੀ ਸੌਖਾ ਸੀ। ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ‘ਇੰਡੀਆ’ ਕਿਹਾ ਜਾਣ ਲੱਗਾ।

ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਨਾਂ ਕਿਵੇਂ ਪਿਆ?
ਹੁਣ ਅਸੀਂ ਉਸ ਨਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰੀਏ ਜੋ ਗੰਗਾ ਆਧਾਰਿਤ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਵਜੋਂ ਭਾਰਤ ਦੀ ਏਕਤਾ ਅਤੇ ਅਖੰਡਤਾ ਦੀ ਵਡਿਆਈ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਨਾਂ ‘ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ’ ਹੈ। ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੱਧ ਯੁੱਗ ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਤੁਰਕ ਅਤੇ ਈਰਾਨੀ ਲੋਕ ਇੱਥੇ ਆਏ ਤਾਂ ਉਹ ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਰਾਹੀਂ ਦਾਖਲ ਹੋਏ। ਉਹ ‘ਸ’ ਅੱਖਰ ਦਾ ਉਚਾਰਨ ‘ਹ’ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ‘ਸਿੰਧੂ’ ਸ਼ਬਦ ‘ਹਿੰਦੂ’ ਹੋ ਗਿਆ। ਸਮਾ ਬੀਤਣ ਦੇ ਨਾਲ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਨਾਂ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਪੈ ਗਿਆ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਮੇਂ ਦੇ ਬੀਤਣ ਨਾਲ ‘ਹਿੰਦੂ’ ਸ਼ਬਦ ‘ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ’ ਲਈ ਹੀ ਵਰਤਿਆ ਜਾਣ ਲੱਗਾ।

ਜੰਬੂਦੀਪ
ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜੰਬੂ ਦੇ ਦਰੱਖਤ (ਜਾਮਣ) ਕਾਰਨ ਜੰਬੂਦੀਪ ਦਾ ਨਾਂ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਪੁਰਾਣ ਦੇ ਅਧਿਆਇ 2 ਵਿਚ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਜੰਬੂ ਦੇ ਰੁੱਖ ਦੇ ਫਲ ਸੜਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਪਹਾੜਾਂ ਦੀਆਂ ਚੋਟੀਆਂ 'ਤੇ ਡਿੱਗਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਰਸ ਨਦੀ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਨਦੀ ਜਾਂ ਥਾਂ ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਜੰਬੂਦੀਪ ਦਾ ਨਾਂ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।

ਭਰਤਖੰਡ
ਭਰਤਖੰਡ ਨਾਂ ਵੇਦਾਂ, ਪੁਰਾਣਾਂ, ਮਹਾਭਾਰਤ ਅਤੇ ਰਾਮਾਇਣ ਸਮੇਤ ਕਈ ਹੋਰ ਭਾਰਤੀ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਭਾਰਤ ਦਾ ਹਿੱਸਾ, ਭਾਵ ਭਾਰਤ ਦੀ ਧਰਤੀ। ਇਸ ਨੂੰ ਭਰਤਖੰਡ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ।

ਆਰੀਆਵ੍ਰਤ
ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਆਰੀਅਨ ਭਾਰਤ ਦੇ ਮੂਲ ਵਾਸੀ ਸਨ। ਉਹ ਸਮੁੰਦਰੀ ਮਾਰਗਾਂ ਰਾਹੀਂ ਇੱਥੇ ਪਹੁੰਚੇ ਸਨ ਅਤੇ ਇਹ ਦੇਸ਼ ਆਰੀਅਨਾਂ ਵਲੋਂ ਵਸਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਕਾਰਨ ਇਸ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਆਰੀਆਵ੍ਰਤ ਜਾਂ ਆਰੀਅਨਾਂ ਦੀ ਧਰਤੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।

ਹਿਮਵਰਸ਼
ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਹਿਮਾਲਿਆ ਦੇ ਨਾਂ ’ਤੇ ਹਿਮਵਰਸ਼ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਵਾਯੂ ਪੁਰਾਣ ਵਿੱਚ ਕਿਤੇ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ ਕਿ ਬਹੁਤ ਸਮਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਭਾਰਤਵਰਸ਼ ਦਾ ਨਾਮ ਹਿਮਵਰਸ਼ ਸੀ।