ਕਿਸੇ ਦਾ ਮੋਮ ਦਾ ਬà©à©±à¨¤ ਉਹਨੂੰ ਕਿੰਨਾ ਕ੠ਅਮਰ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਤਾਂ ਵਿਵਾਦ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਇਸ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਵਿਵਾਦ ਨਹੀਂ ਕਿ ਉਹ ਆਪ ਜ਼ਰੂਰ ਅਮਰ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ‘ਮੈਡਮ ਟੂਸਉ ਦੀ ਮੋਮਸ਼ਾਲਾ’ ਸà©à¨£ ਸà©à¨£ ਕੇ ਆਮ ਪà©à¨°à¨à¨¾à¨µ ਇਹੋ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਅੱਜ ਵੀ ਉਹ ਆਪ ਹੀ ਹੱਡ-ਮਾਸ ਦੇ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਮੋਮ ਵਿੱਚ ਢਾਲਦੀ ਹੋਵੇ।
ਅਸਲੀਅਤ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਮੈਰੀ ਟੂਸਉ ਢਾਈ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜਨਮੀ ਸੀ, ਉਹ ਵੀ ਫਰਾਂਸ ਵਿੱਚ, ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ।
ਮੋਮ ਦੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਦੀ ਕਲਾ-ਕਲਪਨਾ ਵੀ ਉਹਦੀ ਆਪਣੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਨਾਲ ਪੈਰਿਸ ਗਈ, ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਡਾ. ਫਿਲੀਪ ਕਰਟਿਸ ਦੀ ਹਾਊਸਕੀਪਰ ਸੀ, ਮੈਰੀ ਨੇ ਡਾਕਟਰ ਨੂੰ ਇਲਾਜ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਮੋਮ ਦੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਵੀ ਬਣਾਉਂਦਿਆਂ ਦੇਖਿਆ। ਉਹਨੇ ਫਿਲੀਪ ਤੋਂ ਇਹ ਕਲਾ ਸਿੱਖਣੀ ਸ਼à©à¨°à©‚ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ 1777 ਵਿੱਚ ਵਾਲਟੇਅਰ ਦੀ ਮੋਮ-ਮੂਰਤੀ ਉਹਦੀ ਪਹਿਲੀ ਰਚਨਾ ਸੀ। ਇਸ ਪਿੱਛੋਂ ਉਹਨੇ ਰੂਸੋ ਤੇ ਬੈਂਜਾਮਿਨ ਫਰੈਂਕਲਿਨ ਨੂੰ ਮੋਮ ਵਿੱਚ ਢਾਲਿਆ। 1790 ਵਿੱਚ ਫਿਲੀਪ ਨੇ ਆਪਣਾ ਮੋਮ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਖੋਲà©à¨¹à¨¿à¨† ਜੋ 1794 ਵਿੱਚ ਉਹਦੀ ਮੌਤ ਮਗਰੋਂ ਕà©à¨ ਹੋਰ ਸੰਪਤੀ ਸਮੇਤ ਮੈਰੀ ਦਾ ਹੋ ਗਿਆ 1802 ਵਿੱਚ ਉਹ ਆਪਣਾ ਸੰਗà©à¨°à¨¹à¨¿ ਪà©à¨°à¨¦à¨°à¨¶à¨¿à¨¤ ਕਰਨ ਲਈ ਇੰਗਲੈਂਡ ਲੈ ਕੇ ਗਈ ਤਾਂ ਫਰਾਂਸ-ਇੰਗਲੈਂਡ ਜੰਗ ਛਿੜ ਪੈਣ ਕਾਰਨ ਉ¤à¨¥à©‡ ਹੀ ਫਸ ਗਈ ਅਤੇ ਫੇਰ ਉਥੋਂ ਦੀ ਹੀ ਹੋ ਕੇ ਰਹਿ ਗਈ।
ਦੋ ਸਦੀਆਂ ਬੀਤ ਜਾਣ ਮਗਰੋਂ ਵੀ ਇਸ ਕਲਾ ਦੇ ਮੂਲ ਲੱਛਣ ਉਹੋ ਹਨ, ਉਨà©à¨¹à¨¾à¨‚ ਹੀ ਔਜ਼ਾਰਾਂ ਨਾਲ ਮਾਡਲ ਦੇ ਸਰੀਰ ਦੀਆਂ 500 ਤੋਂ ਵੱਧ ਉਹੋ ਜਿਹੀਆਂ ਹੀ ਬਰੀਕ ਮਿਣਤੀਆਂ। ਬੱਸ ਰਚਨਾ ਵਧੀਕ ਸਜੀਵ, ਵਧੇਰੇ ਮਾਡਲ-ਰੂਪੀ ਹੋ ਗਈ ਹੈ।
ਲਾਸ ਵੇਗਸ ਵਾਲੀ ਮੋਮਸ਼ਾਲਾ ਵਿੱਚ ਮੈਡਮ ਟੂਸਉ ਆਪ ਵੀ ਹਾਜ਼ਰ ਹੈ, ਕਿਸੇ ਸਿਰਜੀ ਜਾ ਰਹੀ ਇਸਤਰੀ ਦੇ ਮੋਢਿਆਂ ਤੱਕ ਪੈਣ ਵਾਲੇ ਵਾਲਾਂ ਨੂੰ ਅੱਖਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਕਰ ਕੇ ਦੇਖਦੀ-ਪਰਖਦੀ ਹੋਈ। ਨੇੜੇ ਹੀ ਇੱਕ ਚਿਹਰੇ ਨੂੰ ਨੈਣ-ਨਕਸ਼ ਦਿੰਦਾ ਕਲਾਕਾਰ ਦਿਖਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ।
ਇੱਕ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਪà©à¨°à¨µà©‡à¨¶ ਕੀਤਾ ਤਾਂ à¨à¨¬à¨°à¨¾à¨¹à¨® ¦à¨¿à¨•à¨¨ ਬੈਠੇ ਸਨ। ਲੱਕੜ ਦੀ à¨à©à©±à¨—à©€ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ, ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਉà¨à¨°à¨¿à¨† ਪà©à¨°à¨§à¨¾à¨¨, ਕਿਸੇ ਸ਼ਾਹੀ ਕà©à¨°à¨¸à©€ ਦੀ ਬਜਾਠਲੋਕਾਂ ਦੇ ਬੈਠਣ ਲਈ ਥਾਂ ਛੱਡ ਕੇ ਬੈਂਚ ਦੇ ਇੱਕ ਸਿਰੇ ਉ¤à¨¤à©‡ ਬੈਠਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਗà©à¨²à¨¾à¨®à©€ ਨੂੰ ਸਰਕਾਰੀ ਅਤੇ ਕਾਨੂੰਨੀ ਤੌਰ ਉ¤à¨¤à©‡ ਖਤਮ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਮਾਨਵਵਾਦੀ। ਲੋਕਰਾਜ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ‘ਲੋਕਾਂ ਦੀ, ਲੋਕਾਂ ਰਾਹੀਂ, ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਸਰਕਾਰ’ ਵਜੋਂ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਲੋਕ-ਹਿਤੈਸ਼ੀ। ਇੱਕ ਦà©à¨«à©‡à©œà¨¬à¨¾à©› ਵੱਖਵਾਦੀ ਹੱਥੋਂ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ à¨à¨•à¨¤à¨¾ ਤੇ ਅਖੰਡਤਾ ਦਾ à¨à©°à¨¡à¨¾ ਬਰਦਾਰ। ਮੈਨੂੰ ਬੈਠਣੋਂ à¨à¨¿à¨œà¨•à¨¿à¨† ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਬਹà©à¨µà¨šà¨¨ ਵਿੱਚ ਬੋਲੇ, ਬੈਠੋ, ਤà©à¨¹à¨¾à¨¡à©‡ ਲਈ ਹੀ ਤਾਂ ਥਾਂ ਖਾਲੀ ਰੱਖੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਬਰਾਬਰ ਬੈਠਗਿਆ ਤਾਂ ਦੇਖਿਆ ਉਨà©à¨¹à¨¾à¨‚ ਦਾ ਗੋਡਾ ਮੇਰੇ ਗੋਡੇ ਤੋਂ ਗਿੱਠਉ¤à¨šà¨¾ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਉਹ ਘਟਨਾ ਚੇਤੇ ਆ ਗਈ, ਜਦੋਂ ਉਹ ਪà©à¨°à¨§à¨¾à¨¨à¨—à©€ ਦਫਤਰ ਵਿੱਚ ਮੌਤ ਨਾਲ ਇੱਕ ਲੱਕ ਮੇਜ਼ ਉ¤à¨¤à©‡ ਰੱਖ ਕੇ ਬੈਠੇ ਹੋਠਸਨ। ਮਿਲਣ ਆਠਉਨà©à¨¹à¨¾à¨‚ ਦੇ ਮਿੱਤਰ ਨੇ ਟਿੱਚਰ ਕੀਤੀ, ਬੱਲੇ-ਬੱਲੇ à¨à¨¡à©€ ¦à¨®à©€ ਹੋਰ ਲੱਤ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਦੇਖੀ। ਉਨà©à¨¹à¨¾à¨‚ ਨੇ ਸਹਿਜ ਨਾਲ ਦੂਜੀ ਲੱਤ ਮੇਜ਼ ਹੇਠੋਂ ਕੱਢ ਕੇ ਪਹਿਲੀ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਵਿਛਾਈ ਤੇ ਮà©à¨¸à¨•à¨°à¨¾ ਕੇ ਬੋਲੇ, ਲੈ ਓਡੀ ਹੀ ¦à¨®à©€ ਹੋਰ ਦੇਖ!
¦à¨®à©€ ¦à¨à©€ ਲੇਡੀ ਡਾਇਨਾ, ਰੱਤੀ ਕà©à©œà¨¤à©€ ਤੇ ਰੱਤਾ ਜ਼ਨਾਨਾ ਟੋਪ। ਮੈ ਆਦਰਸੂਚਕ ਫਾਸਲੇ ਉ¤à¨¤à©‡ ਖੜà©à¨¹à¨¾ ਹà©à©°à¨¦à¨¿à¨†à¨‚ ਪà©à©±à¨›à¨¿à¨†, ‘‘ਇੱਕ à¨à©‡à¨¤ ਦੱਸ, ਈਰਖਾਲੂ ਵਿਰੋਧੀ à¨à¨¾à¨µà©‡à¨‚ ਬà©à©±à¨• à¨à¨° à¨à¨° ਕੇ ਚਿੱਕੜ ਸà©à¨Ÿà¨¦à©‡ ਰਹਿਣ, ਤੇਰੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਉ¤à¨¤à©‡ ਇੱਕ ਵੀ ਛਿੱਟਾ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ, ਕਰੋੜਾਂ ਲੋਕ ਤੈਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਜਿੰਨਾ ਹੀ ਮੋਹ ਕਰਦੇ ਨੇ।’’ ਉਹ ਸ਼ਾਹ ਚà©à©±à¨ª ਕਾਇਮ ਰੱਖਦਿਆਂ ਨਿਰੰਤਰ ਮà©à¨¸à¨•à¨°à¨¾à¨‰à¨‚ਦੀ ਰਹੀ। ਸ਼ਾਇਦ ਇਹੋ ਉਹਦਾ ਮੂਕ ਜਵਾਬ ਸੀ।
ਮਾਰਟਿਨ ਲੂਥਰ ਕਿੰਗ ਜੂਨੀਅਰ, ਗੈਰਵਸ਼ਾਲੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ, ਚਿਹਰੇ ਦà©à¨†à¨²à©‡ ਇਨਸਾਨੀਅਤ ਦਾ ਜਲੌਅ। ਅਮਨ ਦਾ ਦੇਵਤਾ, ਥà©à©œà¨¿à¨†à¨‚ ਦਾ ਸਹਾਰਾ, ‘ਕੇਵਲ ਗੋਰਿਆਂ ਲਈ’ ਦੇ ਫੱਟੇ ਦਾ ਬੇਲਚਕ ਵਿਰੋਧੀ, ਮਾਨਵੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਕਾਲਿਆਂ ਦੇ ਨਾਗਰਿਕ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਲਹਿਰ ਦਾ ਮੋਹਰੀ, ਜਿਸ ਦੀ ਸਿਰੜੀ ਘਾਲਣਾ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ 1964 ਵਿੱਚ ਹਰ ਕਿਸਮ ਦੇ ਵਿਤਕਰੇ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਸਿਵਲ ਰਾਈਟਜ਼ à¨à¨•à¨Ÿ ਪਾਸ ਹੋਇਆ, à¨à¨¾à¨µà©‡à¨‚ ਕਿ ਇਸ ਸਠਕà©à¨ ਦਾ ਮà©à©±à¨² ਉਹਨੂੰ 1968 ਵਿੱਚ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਤਾਰਨਾ ਪਿਆ। ਮੈਂ ਅਦਬ ਨਾਲ ਕਿਹਾ, ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਮਨà©à©±à¨–ਤਾ ਦੇ ਸà©à¨–ਚੈਨ ਦੀ ਕਾਮਨਾ ਕਰਦਿਆਂ ਬà©à©±à¨§, ਨਾਨਕ ਤੇ ਗਾਂਧੀ ਵਰਗੇ ਆਪਣਿਆਂ ਦਾ ਚੇਤਾ ਕਰਦੇ ਹਾਂ, ਨਾਲ ਹੀ ਤà©à¨¸à©€à¨‚ ਵੀ ਯਾਦ ਆਉਂਦੇ ਹੋ, ਸਾਡੇ ਆਪਣੇ।
ਅੱਗੇ ਬà©à¨¶ ਮਿਲ ਗਿਆ। ਆਦਰਯੋਗ ਵਿੱਥ ਰੱਖਣ ਦੀ ਥਾਂ ਮੈਂ ਉਹਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਹਨੇ ਮਿਲਾਉਣ ਲਈ ਸੱਜਾ ਹੱਥ ਕੱਢਿਆ, ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਦੋਵੇਂ ਹੱਥ ਪਿੱਠਪਿੱਛੇ ਕਰ ਲà¨à¥¤ ਮੈਂ ਕਿਹਾ, ਇਰਾਕ ਦੀ ਦਲਦਲ ਵਿੱਚ ਫਸ ਗਿਆ ਹੈ, ਸਾਬਤ ਨਹੀਂ ਨਿਕਲਿਆ ਜਾਣਾ ਤੇ ਦà©à¨¨à©€à¨†à¨‚ ਥੂਹ-ਥੂਹ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਕੀ ਬੋਲੇ? ਬਿਸ਼ਰਮਾਂ ਵਾਂਗ à¨à¨¾à¨•à¨¦à¨¾ ਰਿਹਾ, ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਮਿਲਾਉਣ ਲਈ ਵਧਾਇਆ ਖਾਲੀ ਹੱਥ ਵੀ ਨੀਵਾਂ ਕਰਨਾ à¨à©à©±à¨² ਗਿਆ।
ਪà©à¨²à¨¾à©œ ਯਾਤਰੀ ਸਨ, ਵਿਗਿਆਨੀ ਸਨ, ਖਿਡਾਰੀ ਸਨ, ਨੇਤਾ ਸਨ, ਸਠਨੂੰ ਨਜ਼ਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ¦à¨˜à¨¾à¨‰à¨‚ਦਿਆਂ, ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਹੈਲੋ ਕਹਿੰਦਿਆਂ ਤੇ ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਬਣਦੀ-ਸਰਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦਿਆਂ ਮੈਂ ਸਿੱਧਾ ਇੰਦਰ ਦੇ ਖਾੜੇ ਵਿੱਚ ਪਹà©à©°à¨š ਗਿਆ।
ਮਾਰਲਿਨ ਮà©à¨¨à¨°à©‹, ਜਿਸ ਦੀ ਇੱਕ à¨à¨²à¨• ਨਾਲ ਦਿਲ ਤੇਜ਼-ਤੇਜ਼ ਧੜਕਣ ਲੱਗਦੇ ਹਨ, ਸੰਗ ਕੇ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿਕਲਣ ਲੱਗੀ ਤਾਂ ਮੈਂ ਕੂਹਣੀ ਫੜ ਕੇ ਰੋਕ ਲਈ। ਮੂੰਹ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਕਰ ਕੇ ਆਖਣ ਲੱਗੀ, ਜਾਣ ਹੈ। ਮੇਰੇ ਬà©à©±à¨²à©à¨¹à¨¾à¨‚ ਉ¤à¨¤à©‡ ਆਪਣੇ ਆਪ ਇਹ ਗੀਤ ਆ ਗਿਆ। ਅà¨à©€ ਨਾ ਜਾਓ ਛੋਡ ਕਰ, ਦਿਲ ਅà¨à©€ à¨à¨°à¨¾ ਨਹੀਂ!
à¨à¨²à¨¿à©›à¨¬à©ˆ¤à¨¥ ਟੇਲਰ, ਪੌਣ ਵਾਂਗ ਮà©à¨•à¨¤, ਕਈ ਦੋਸਤੀਆਂ, ਕਈ ਵਿਆਹ, ਕਈ ਤਲਾਕ, ਇੱਕ ਇੱਕ ਪਤੀ ਨਾਲ ਦੋ ਦੋ ਵਾਰ ਵਿਆਹ, ਜਿਉਂਦੇ-ਜੀਅ ਲੀਜੈਂਡ। ਹਾਣ ਨੂੰ ਹਾਣ ਪਿਆਰਾ। ਬà©à©±à¨²à©à¨¹à¨¾à¨‚ ਉ¤à¨¤à©‡ ਅਬੋਲ ਬੋਲ। ਜਿਵੇਂ ਕਹਿ ਰਹੀ ਹੋਵੇ, ਜਾਣ ਦਿਉ ਇਸ ਨਖਰੇਲੇ ਮਾਰਲਿਨ ਮà©à¨¨à¨°à©‹ ਨੂੰ, ਆਪਾਂ ਆਪਾਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ ਹਾਂ।
ਵੂਪੀ ਗੋਲਡਬਰਗ ਨੇੜੇ ਹੀ ਖੜà©à¨¹à©€ ਮà©à¨¸à¨•à¨°à¨¾ ਰਹੀ ਸੀ। ਤਾਂਬੇ ਵਾਂਗ ਲਿਸ਼ਕਦਾ ਰੰਗ, ਸਾਧੂਆਂ ਵਾਲੀਆਂ ਜਟਾਂ, ਬੇਪਵਾਹ ਪਹਿਰਨ। à¨à¨•à¨Ÿà¨°à¨¾à¨‚ ਦੀ ¦à¨®à©€ ਸੂਚੀ ਛਾਪਣ ਦੀ ਥਾਂ ਇਕੱਲਾ ਉਹਦਾ ਨਾਂ ਹੀ ਫਿਲਮ ਜਾਂ ਰੇਡੀਓ, ਟੀ.ਵੀ. ਪà©à¨°à©‹à¨—ਰਾਮ ਨੂੰ ਅੰਬਰੀਂ ਲੈ ਉੱਡਦਾ ਹੈ।
ਹੋਰ ਅਨੇਕ ਸਨਮਾਨਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ à¨à¨•à¨Ÿà¨¿à©°à¨— ਲਈ ਅਕਾਡਮੀ à¨à¨µà¨¾à¨°à¨¡ ਜਿੱਤਣ ਵਾਲੀ ਇਹ ਦੂਜੀ ਅਫਰੀਕਨ-ਅਮਰੀਕਨ ਪà©à¨°à¨¤à¨¿à¨à¨¾ ਗਾਇਕ ਅਤੇ ਲੇਖਕ ਵੀ ਹੈ। ਉਹ ਹà©à¨£ ਤੱਕ ਉਨà©à¨¹à¨¾à¨‚ ਤੇਰਾਂ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ। ਜਿਨà©à¨¹à¨¾à¨‚ ਨੇ à¨à¨®à©€, ਗਰੈਮੀ, ਆਸਕਰ ਅਤੇ ਟੌਨੀ à¨à¨µà¨¾à¨°à¨¡ ਸਠਜਿੱਤੇ ਹੋਠਹਨ। ਉਹਦਾ ਵਧਾਇਆ ਹੋਇਆ ਹੱਥ ਘà©à©±à¨Ÿ ਕੇ ਮੈਂ ਕਿਹਾ, ਕਲਾ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਜੇ ਤੂੰ ਗੋਰੀਆਂ ਰੰਨਾਂ ਦਾ ਗà©à¨®à¨¾à¨¨ ਤੋੜਿਆ ਹੈ, ਕਮਾਲ ਹੈ! ਤੇ ਉਹਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਗੀਤ ਸà©à¨£à¨¾à¨‡à¨†, ‘‘ਗੋਰਾ ਰੰਗ ਪਿੱਲਾ ਪਟਗੇਰੂ, ਪੱਕਾ ਰੰਗ ਸà©à¨°à¨®à©‡ ਦਾ!’’
ਹਾਲ ਦੇ ਬਾਹਰ ਲੌਬੀ ਵਿੱਚ ਪੌੜੀਆਂ ਕੋਲ ਰੂਸੀ ਖੜà©à¨¹à©€ ਸੀ। ਗੂੜà©à¨¹à©€ ਲਾਲ ਲਿਪਸਟਿਕ, ਲੱਕ ਦà©à¨†à¨²à©‡ à¨à¨ªà¨°à¨¨, ਖੱਬੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਫੜੇ ਹੋਠਕੌਲੇ ਵਿੱਚ ਸੱਜੇ ਹੱਥ ਦੀ ਕੜਛੀ ਨਾਲ ਵੇਸਨ ਤੇ ਆਂਡੇ ਫੈਂਟਦੀ ਹੋਈ। ਮੈਂ ਹੈਰਾਨ ਹੋਇਆ, ‘‘ਲੂਸੀ, ਤੂੰ ਬਾਹਰ ਕਿਉਂ ਖੜà©à¨¹à©€ ਹੈ?’’ ਰੋਸੇ ਨਾਲ ਬੋਲੀ, ‘‘ਕਹਿੰਦਿਆਂ ਨੇ, ਸਾਡੇ ਉ¤à¨¤à©‡ ਛਿੱਟੇ ਪਾà¨à¨‚ਗੀ!’’ ਮੈਂ ਉਹਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤ ਕਰਨ ਲਈ ਦੱਸਿਆ, ‘‘ਕਿੰਨੇ ਨਖਰੇ ਦਿਖਾਈ ਜਾਣ, ਪਰ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਟੀ.ਵੀ. ਦੇਖਣ ਵਾਲੇ ਸਠਤੋਂ ਵੱਧ ਤੈਨੂੰ ਹੀ ਜਾਣਦੇ ਤੇ ਪਿਆਰਦੇ ਨੇ!’’
ਇਸ ਅਨੋਖੀ ਕਲਾ ਬਾਰੇ ਹੋਰ ਜਾਣਨ ਲਈ ਇੱਕ ਅਧਿਕਾਰੀ ਦੀ ਦੱਸ ਪਾਈ ਗਈ। ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਉਹਦਾ ਕੰਮ ਹੀ ਕà©à¨› ਜਾਣਨ ਦੇ ਇੱਛਕ ਦਰਸ਼ਕ ਦੇ ਸਵਾਲਾਂ ਦਾ ਜਵਾਬ ਦਿੰਦਿਆਂ ਪੂਰੀ ਤਸੱਲੀ ਕਰਵਾਉਣਾ ਹੈ। ਗੱਲਬਾਤ ਨੂੰ ਖà©à©±à¨²à©à¨¹à©€ ਤੇ ਦੋਸਤਾਨਾ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਮੈਂ ਆਖਿਆ, ‘‘ਇੰਡੀਆ ਤੋਂ ਆਇਆ ਪà©à¨°à¨¸à¨¿à©±à¨§ ਲੇਖਕ ਹਾਂ। ਕੀ ਤà©à¨¸à©€à¨‚ ਮੇਰੀ ਮੂਰਤੀ ਬਣਾ ਕੇ ਇੱਥੇ ਲਾਉਣ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ?’’
‘‘ਜ਼ਰੂਰ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ,’’ ਉਹ ਮà©à¨¸à¨•à¨°à¨¾à¨‡à¨†, ‘‘ਤà©à¨¸à©€à¨‚ ਆà¨, ਧੰਨà¨à¨¾à¨—! ਬੱਸ ਤà©à¨¹à¨¾à¨¨à©‚à©° ਤਿੰਨ ਲੱਖ ਡਾਲਰ ਢਿੱਲੇ ਕਰਨੇ ਪੈਣਗੇ। ਤੇ ਹਾਂ, ਮੂਰਤੀ ਅਸੀਂ ਇੱਥੇ ਨਹੀਂ ਲਾਉਣੀ, ਉਹ ਜਿੱਥੇ ਮਰਜ਼ੀ ਤà©à¨¸à©€à¨‚ ਆਪ ਲਾ ਲੈਣੀ।’’
‘‘ਇਹ ਜਿਨà©à¨¹à¨¾à¨‚ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਹà©à¨£à©‡ ਦੇਖ ਕੇ ਆਠਹਾਂ, ਇਨà©à¨¹à¨¾à¨‚ ਤੋਂ ਤà©à¨¸à©€à¨‚ ਤਿੰਨ ਲੱਖ ਡਾਲਰ ਲਠਸੀ?’’ ਮੈਂ ਉਹਨੂੰ ਘੇਰਿਆ।
‘‘ ਨਹੀਂ, ਨਹੀਂ, ਇਹ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਆਪ ਚà©à¨£à©‡ ਨੇ।’’ ਉਹਨੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕੀਤਾ। ‘‘ਪਰ ਤà©à¨¹à¨¾à¨¨à©‚à©° ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਨਹੀਂ ਨਾ ਚà©à¨£à¨¿à¨†!’’ ਉਹ ਵੀ ਸà©à¨†à¨¦ ਲੈਣ ਲੱਗਿਆ।
ਉਹਦੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਕੋਈ ਵਿਅਕਤੀ ਜੇ à¨à¨¨à©€ ਰਕਮ ਦੇ ਦੇਵੇ, ਮੋਮਸ਼ਾਲਾ ਦੇ ਕਲਾਕਾਰ ਚਾਰ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਅਨੇਕ ਬੈਠਕਾਂ ਕਰਦਿਆਂ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਕੱਦ-ਕਾਠ, ਵਾਲਾਂ ਤੇ ਅੱਖਾਂ ਦੇ ਰੰਗ ਸਮੇਤ ਰੰਗ-ਰੂਪ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਵੱਧ ਕੇ ਚਿਹਰੇ ਦੇ ਹਾਵà¨à¨¾à¨µ ਤੱਕ ਸਾਕਾਰ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਸੇ ਰਕਮ ਵਿੱਚ ਉਹ ਤà©à¨¹à¨¾à¨¡à©€ ਮੂਰਤੀ ਤà©à¨¹à¨¾à¨¡à©€ ਦੱਸੀ ਥਾਂ ਉ¤à¨¤à©‡ ਲਿਜਾ ਲਾਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਪੂਰੇ ਰਚਨਾ-ਕਾਰਜ ਦੀ ਫੋਟੋ à¨à¨²à¨¬à¨® ਤੇ ਡੀ.ਵੀ.ਡੀ. ਵੀ ਤà©à¨¹à¨¾à¨¨à©‚à©° à¨à©‡à¨Ÿ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ।
ਸਾਡੀ ਪà©à©±à¨› ਦੇ ਉ¤à¨¤à¨° ਵਿੱਚ ਉਹਨੇ ਮੋਟੀ-ਮੋਟੀ ਕਾਰਜ-ਵਿਧੀ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਬਣਾ ਕੇ ਤੇ ਉਹਦੇ ਆਲੇ-ਦà©à¨†à¨²à©‡ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪਦਾਰਥ ਲਾ-ਸà©à¨•à¨¾ ਕੇ ਸੰਚਾ ਬਣਾ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਸੰਚੇ ਵਿੱਚ ਪੰਘਰੀ ਹੋਈ ਮੋਮ ਪਾ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਕੱਚੀ ਮੂਰਤੀ ਨੂੰ ਅੰਤਿਮ ਕਲਾਤਮਕ ਛੋਹਾਂ ਹੱਥ ਨਾਲ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਮੂਲ ਚਮੜੀ ਵਾਲਾ ਰੰਗ, ਅਸਲੀ ਮਨà©à©±à¨–à©€ ਵਾਲਾਂ ਦੀਆਂ ਜੜà©à¨¹à¨¾à¨‚ ਮੋਮ ਦੇ ਅੰਦਰ ਲਾਉਣਾ ਅਤੇ ਮਾਡਲ ਤੋਂ ਉਹਦੇ ਆਪਣੀ ਪਸੰਦ ਤੇ ਨਾਪ ਦੇ ਕੱਪੜੇ ਲੈ ਕੇ ਪਹਿਨਾਉਣਾ।
ਚੋਣ-ਵਿਧੀ ਜਾਨਣ ਦੇ ਇਰਾਦੇ ਨਾਲ ਮੈਂ ਫਿਰ ਆਖਿਆ, ‘‘ਪਰ ਤà©à¨¸à©€à¨‚ ਮੈਨੂੰ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਚà©à¨£ ਲੈਂਦੇ?’’
‘‘ਇਹ ਤਾਂ ਟੇਢਾ ਸਵਾਲ ਹੈ, ’’ ਉਹ ਫੇਰ ਮà©à¨¸à¨•à¨°à¨¾à¨‡à¨†à¥¤ ‘‘ਸਾਡੀ ਚੋਣ-ਵਿਧੀ ਗà©à¨ªà¨¤ ਹੈ। ਸਾਡਾ ਕਿਸੇ ਦੀ ਕੌਮà©à¨¯à¨¾à¨‚ਤਰੀ ਹਰਮਨ-ਪਿਆਰਤਾ ਜਾਣਨ ਦਾ ਆਪਣਾ ਹੀ ਤਰੀਕਾ ਹੈ ਅਤੇ à¨à¨°à¨ªà©‚ਰ ਅੰਦਰੂਨੀ ਵਿਚਾਰ-ਵਟà©à¨¯à¨¾à¨‚ਦਰੇ ਮਗਰੋਂ ਅਸੀਂ ਆਪ ਹੀ ਕਿਸੇ ਨਿਰਣੇ ਉ¤à¨¤à©‡ ਪà©à©±à¨œà¨¦à©‡ ਹਾਂ।’’ ‘‘ਇਹ ਤਾਂ ਬੜਾ ਨਿਰਾਸ਼ਾਜਨਕ ਮਾਮਲਾ ਹੈ।’’ ਮੈਂ ਬਨਾਉਟੀ ਬੇਵਸੀ ਦਿਖਾਈ। ‘‘ਤà©à¨¸à©€à¨‚ ਮੈਨੂੰ ਚà©à¨£à¨¨à¨¾ ਨਹੀਂ ਤੇ ਤਿੰਨ ਲੱਖ ਡਾਲਰ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਹੋਣੇ ਨਹੀਂ।’’
‘‘ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰੋ,’’ ਉਹ ਹੱਸਿਆ। ‘‘ਜੋੜਦੇ ਰਹੋ। ਕਦੀ ਤਾਂ ਜà©à©œà¨¨à¨—ੇ ਹੀ!’’