ਉਸ ਨੂੰ ਫ਼ਤਹਿ ਬà©à¨²à¨¾à¨ˆ ਅਤੇ ਸà©à¨°à¨¿à©°à¨¦à¨° ਦਾ ਘਰ ਪà©à©±à¨›à¨¿à¨†à¥¤ ਉਸ ਨੇ ਕਿਹਾ ਆਉ ਸਰਦਾਰ ਜੀ ਮੈਂ ਘਰ ਦੱਸਦਾ ਹਾਂ। ਅਸੀਂ ਵੀ ਬਜ਼à©à¨°à¨— ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਨੀ ਚਾਹà©à©°à¨¦à©‡ ਸਾਂ। ਉਹ ਕà©à¨°à¨¸à©€ ਤੋਂ ਉ¤à¨ ਕੇ ਕਾਰ ਦੀ ਗੈਰਿਜ਼ ਵਿੱਚ ਲੈ ਗਿਆ। ।ਮੈਂ ਅਤੇ ਮੇਰੀ ਘਰਵਾਲੀ ਕà©à¨°à¨¸à©€ ਤੇ ਬੈਠਗà¨, ਉਹ ਆਪਣੇ ਮੰਜੇ ਤੇ ਬੈਠਗਿਆ ਉਸ ਦੀ ਛੱਤ ’ਤੇ ਲੱਗਾ ਪੱਖਾ ਤੀਹ-ਪੈਂਤੀ ਸਾਲ ਪà©à¨°à¨¾à¨£à¨¾ ਲੱਗਦਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਪà©à©±à¨›à¨¿à¨† ਕਿ ਸਰਦਾਰ ਜੀ ਇਹ ਘਰ ਤੂਹਾਡਾ ਹੈ? ਉਸ ਨੇ ਕਿਹਾ ਘਰ ਤਾਂ ਮੇਰਾ ਹੀ ਹੈ। ਮੇਰੇ ਪà©à©±à¨¤à¨¾à¨‚ ਨੇ ਘਰ ਸਾਂਠਲਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਮੇਰਾ ਡੇਰਾ ਮੋਟਰ ਗੈਰਿਜ਼ ਵਿੱਚ ਹੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਕਿਹਾ ਬਜ਼à©à¨°à¨—à©‹ ਤà©à¨¹à¨¾à¨¡à©‹ ਕਿੰਨੇ ਬੱਚੇ ਹਨ? ਉਸ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸਰਦਾਰ ਜੀ ਚਾਰ ਲੜਕੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇੱਕ ਲੜਕੀ ਹੈ। ਲੜਕੀ ਦੀ ਸ਼ਾਦੀ ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਘਰ ਸà©à¨–à©€ ਹੈ। ਚਾਰੇ ਲੜਕੇ ਤੇ ਨੂੰਹਾਂ ਸਰਕਾਰੀ ਨੌਕਰੀ’ਤੇ ਹਨ। ਇਹ ਕੋਠੀਂ ਜਦੋਂ ਮੈਂ 1985 ਵਿੱਚ ਕਲਾਸ ਵਨ ਅਫ਼ਸਰ ਰਿਟਾਇਰ ਹੋਇਆ ਉਦੋਂ ਖਰੀਦੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਚਾਰੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਸ਼ਾਂਦੀ ਬੜੀ ਧੂਮ-ਧਾਮ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਸੀ।
ਗੱਲਾਂ ਕਰਦਿਆਂ-ਕਰਦਿਆਂ ਬਜ਼à©à¨°à¨— ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਪà©à©±à¨›à¨¿à¨† ਕਿ ਤà©à¨¸à©€à¨‚ ਸਰਦਾਰ ਜੀ ਕਿੱਥੋਂ ਆਠਹੋ? ਮੈਂ ਕਿਹਾ 1947 ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਖਾਨੇਵਾਲ ਮà©à¨²à¨¤à¨¾à¨¨ (ਪਾਕਿਸਤਾਨ) ਤੋਂ ਆਠਸੀ ਅਤੇ ਸਾਨੂੰ ਫੂਲੇਵਾਲੇ ਜ਼ਿਲà©à¨¹à¨¾ ਫਿਰੋਜਪà©à¨° ਵਿੱਚ ਜ਼ਮੀਨ ਅਲਾਟ ਹੋਈ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਪਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਨਾਂ ਲਿਆ ਤਾਂ ਬਜ਼à©à¨°à¨— ਦੇ ਮੂੰਹ ’ਤੇ ਇੱਕ ਦਮ ਰੌਣਕ ਆ ਗਈ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਅਸੀਂ ਵੀ 1947 ਵਿੱਚ ਗà©à©›à¨°à¨¾à¨‚ਵਾਲੇ ਤੋਂ ਆਠਸਾਂ, ਚੜਿੱਕ ਤਹਿਸੀਲ ਮੋਗਾ ਵਿੱਚ ਜ਼ਮੀਨ ਅਲਾਟ ਹੋਈ ਸੀ। ਮੇਰ ੇਪਿਤਾ ਰੇਲਵੇ ਵਿੱਚ ਮà©à¨²à¨¾à©›à¨® ਸਨ। ਮੈਂ 1947 ਵਿੱਚ ਵੀਹ ਸਾਲ ਦਾ ਸਾਂ ਅਤੇ ਗà©à©›à¨°à¨¾à¨‚ਵਾਲੇ ਹੀ ਤਹਿਸੀਲ ਵਿੱਚ ਕਲਰਕ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਕਰਦਾ ਸਾਂ। ਉ¤à¨¥à©‡ ਅੰਮà©à¨°à¨¿à¨¤à¨¾ ਪà©à¨°à©€à¨¤à¨® ਦੇ ਘਰ ਦੇ ਲਾਗੇ ਹੀ ਸਾਡਾ ਘਰ ਸੀ। ਸਾਡੇ ਬਾਪ ਦਾ ਨਾਮ ਉਸ ਘਰ ਦੇ ਬਾਹਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਸà©à¨°. ਕਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਲਿਖਿਆ ਸੀ। ਬਦਕਿਸਮਤੀ ਨਾਲ ਦੋਨਾਂ ਮà©à¨²à¨•à¨¾à¨‚ ਦੇ ਹਲਾਤ ਅੱਜ ਤੱਕ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਰਹੇ। ਸੱਠਸਾਲ ਹੇ ਗਠਦੇਸ਼ ਵੱਖਰੇ ਹੋਠਨੂੰ। ਕਈ ਵਾਰ ਜਾਣ ਨੂੰ ਦਿਲ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ , ਪੰਜਾ ਸਾਹਿਬ ਮੱਥਾ ਟੇਕ ਆਵਾਂਗੇ ਅਤੇ ਨਾਲੇ ਘਰ ਦੇਖ ਆਵਾਂਗੇ। ਪਰ ਮà©à¨•à©±à¨¦à¨°à¨¾à¨‚ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਜਾਇਆ ਹੀ ਨਹੀਂ ਗਿਆ। ਹà©à¨£ ਥੋੜੇ ਦਿਨਾਂ ਤੋਂ ਦੋਨਾਂ ਮà©à¨²à¨•à¨¾à¨‚ ਦੇ ਹਾਲਾਤ ਵੀ ਠੀਕ ਹੋਠਹਨ ਪਰ ਹà©à¨£ ਮੰਜੇ ’ਤੇ ਪੈ ਗਠਹਾਂ। ਬੀਮਾਰੀ ਹੀ ਕੋਈ à¨à¨¸à©€ ਲੱਗ ਗਈ ਹੈ। ਸਿਹਤ ਵੀ ਇਜ਼ਾਜਤ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੀ ਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੇ ਵੀ ਨੱਕ ਵਿੱਚ ਦਮ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ।
ਮੈਂ ਕਿਹਾ ਸਰਦਾਰ ਜੀ ਤà©à¨¸à©€à¨‚ ਚੰਗੇ à¨à¨²à©‡ ਅਫ਼ਸਰ ਰਿਟਾਇਰ ਹੋਠਹੋ, ਕੀ ਘਰ ਇਹ ਆਪਣਾ ਹੈ? ਪਰ ਤà©à¨¹à¨¾à¨¡à¨¾ ਮੰਜਾ ਗੈਰਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਕਿਉਂ ਡੱਠਾ ਹੈ? ਇੰਨੀ ਕਹਿਣ ਦੀ ਹੀ ਗੱਲ ਸੀ ਬਜ਼à©à¨°à¨— ਨੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਮੂੰਹ ਕਰਕੇ ਰà©à¨®à¨¾à¨² ਨਾਲ ਆਪਣੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹੰà¨à©‚ ਸਾਫ਼ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਵੱਡਾ ਸਾਰਾ ਹਾਉਕਾ ਲਿਆ ਤੇ ਕਿਹਾ ਸਰਦਾਰ ਜੀ ਮà©à¨•à©±à¨¦à¨°à¨¾à¨‚ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਚਾਰੇ ਬੱਚੇ ਪੜà©à¨¹à¨¾à¨, ਨੌਕਰੀ ਲਗਾà¨, ਪੜà©à¨¹à©€à¨†à¨‚ ਲਿਖੀਆਂ ਨੂੰਹਾਂ ਆਈਆਂ ਪਰ ਸà©à©±à¨– ਮà©à¨•à©±à¨¦à¨° ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਲਿਖਿਆ। ਮੈਂ 1985 ਵਿੱਚ ਰਿਟਾਇਰ ਹੋ ਗਿਆ ਸਾਂ। 1990 ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਮੇਰੀ ਮà©à©°à¨¡à¨¿à¨†à¨‚ ਨੇ ਸੇਵਾ ਕਰਨੀ, ਨੂੰਹਾਂ ਨੇ ਬà©à¨²à¨¾à¨‰à¨£à¨¾ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਪੋਤਰੇ-ਪੋਤਰੀਆਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਇਹ ਬੰਦਾ ਕੌਣ ਹੈ! ਫਿਰ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਇਹ ਕੋਠੀ ਵਿਕਾਊ ਲਾ ਦਿੱਤੀ। ਮੇਰੇ ਲੜਕਿਆਂ ਨੇ ਮੇਰਾ ਮੰਜਾ ਚੱਕ ਕੇ ਬਾਹਰਲੇ ਗੈਰਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ। ਮਰਜ਼ੀ ਹੈ ਰੋਟੀ ਪਾਣੀ ਦੇ ਦੇਣ à¨à¨¾à¨µà©‡à¨‚ ਨਾ ਦੇਣ। ਮੈਨੂੰ ਪੰà¨à©€ à¨à¨•à©œ ਜ਼ਮੀਨ,ਜਿਹੜੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਵਟਾਂਦਰੇ ਵਿੱਚ ਪਿੰਡ ਚੜਿੱਕ ਜ਼ਿਲà©à¨¹à¨¾ ਮੋਗਾ ਵਿੱਚ ਮਿਲੀ ਹੈ, ਸਾਡਾ ਚੰਗਾ ਵੱਡਾ ਮਕਾਨ ਵੀ ਉ¤à¨¥à©‡ ਹੈ। ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮੇਰਾ ਛੋਟਾ ਲੜਕਾ ਜ਼ੋਰਾ ਸਿੰਘ ਰਹਿ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਹ ਆਪ ਬੀ.à¨à¨¸.ਸੀ.ਟੀਚਰ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਘਰ ਵਾਲੀ ਸਕੂਲ ਦੀ ਪà©à¨°à¨¿à©°à¨¸à©€à¨ªà¨² ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਇਕੱਠਿਆਂ ਹੋ ਕੇ ਮੇਰੇ ਕੋਲੋਂ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਅੰਗੂਠਾ ਲਗਾ ਕੇ ਪੰà¨à©€ à¨à¨•à©œ ਜ਼ਮੀਨ ਵੇਚ ਦਿੱਤੀ। ਚਾਰ ਲੱਖ ਨੂੰ ਕਿੱਲà©à¨¹à¨¾ ਵੇਚਿਆ ਤੇ ਇੱਕ ਕਰੋੜ ਰà©à¨ªà¨‡à¨† ਲੈ ਕੇ ਚਾਰੇ à¨à¨°à¨¾à¨µà¨¾à¨‚ ਨੇ ਵੰਡ ਲਿਆ। ਮੈਨੂੰ, ਮੇਰੀ ਘਰਵਾਲੀ ਤੇ ਮੇਰੀ ਲੜਕੀ ਜੋ ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਹੈ ਨੂੰ ਕà©à¨ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ। ਮੇਰੀ ਚੰਡੀਗੜà©à¨¹ ਵਾਲੀ ਕੋਠੀ ਵੀ ਚਾਰਾਂ à¨à¨°à¨¾à¨µà¨¾à¨‚ ਨੇ ਵੰਡ ਲਈ। ਜਿਹੜੀ ਮੈਨੂੰ ਦਸ ਹਜ਼ਾਰ ਪੈਨਸ਼ਨ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਉਹ ਵੀ ਉਹ ਹੀ ਲੈ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮਰਜ਼ੀ ਹੈ, ਦਵਾਈ ਬੂਟੀ ਲੈ ਕੇ ਦੇਣ à¨à¨¾à¨µà©‡à¨‚ ਨਾ ਦੇਣ। ਚਾਰੇ ਲੜਕੇ ਸਾਨੂੰ ਦੋਨਾਂ ਜੀਆਂ ਨੂੰ ਦੋ-ਦੋ ਮਹੀਨੇ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ਜਦੋਂ ਦੋ ਮਹੀਨੇ ਪੂਰੇ ਹà©à©°à¨¦à©‡ ਹਨ, ਅਖੀਰਲੇ ਦਿਨ ਉਹ ਲੜਕਾ ਆਪਣੀ ਕਾਰ ਵਿੱਚ ਲੱਦ ਕੇ ਦੂਸਰੇ ਦੇ ਘਰ ਛੱਡ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਦੇਖੋ ਲੋਹੜਾ ਸਾਈਂ ਦਾ ਮਾਂ-ਪਿਉ ਪੰਜ ਸੱਤ ਬੱਚੇ ਪਾਲਦਾ ਹੈ, ਪੜà©à¨¹à¨¾à¨‰à¨‚ਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨੌਕਰੀ ਲਵਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਪੰਜ ਬੱਚੇ ਰਲ ਕੇ ਵੀ ਮਾਤਾ -ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸਾਂਠਸਕਦੇ। ਕੋਈ ਵਿਰਲੇ ਹੀ ਕਰਮਾਂ ਵਾਲੇ ਜੀਅ ਹੋਣਗੇ ਜਿਹਨਾਂ ਦੇ ਬੱਚੇ ਆਪਣੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਸਾਂà¨à¨¦à©‡ ਹੋਣ। ਨੱਬੇ ਪà©à¨°à¨¤à©€à¨¶à¨¤ ਦਾ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਵਾਲਾ ਹੀ ਹਾਲ ਹੈ ਅਤੇ ਅੱਗੇ ਹੋਰ ਵੀ à¨à©ˆà©œà¨¾ ਹੋ ਜਾà¨à¨—ਾ।
ਬਜ਼à©à¨°à¨— ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਪà©à©±à¨›à¨¿à¨† ਤà©à¨¸à©€à¨‚ ਸਰਦਾਰ ਜੀ ਕੀ ਕਰਦੇ ਹੋ? ਮੈਂ ਨਿੰਮà©à¨¹à¨¾ ਜਿਹਾ ਹੱਸਦਿਆਂ ਕਿਹਾ ਮੇਰੇ ਬੱਚੇ ਬਾਹਰ ਅਮਰੀਕਾ ਅਤੇ ਕੈਨੇਡਾ ਹਨ। ਬੱਚੇ ਤਾਂ ਸੇਵਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਨੂੰਹਾਂ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਵੀ ਕਦੇ ਟੈਲੀਫ਼ੋਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਅਸੀਂ ਸਾਲ ਵਿੱਚ ਚਾਰ ਵਾਰੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਜੱਥੇ ਲੈ ਕੇ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ। ਤਿੰਨ ਜੱਥੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਤੋਂ à¨à¨¾à¨°à¨¤ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਸਾਡਾ ਕੰਮ ਜੋ 1947 ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ, ਮà©à¨¸à¨²à¨®à¨¾à¨¨, ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਕਰਿਚਨਜ਼ ਜੋ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਤੋਂ ਵਿਛੜ ਗਠਸਨ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਾਉਣਾ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਹà©à¨£ ਤੱਕ ਪੰਜ ਸੌ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਲਿਜਾ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਘਰ, ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਜ਼ਮੀਨਾਂ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਖੂਹ ਦਿਖਾ ਕੇ ਲਿਆਉਂਦੇ ਹਾਂ । ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਬਜ਼à©à¨°à¨— ਨੇ ਤਰਲੇ ਨਾਲ ਕਿਹਾ, ‘‘ ਸਰਦਾਰ ਜੀ ਮੇਰੀ ਜਾਨ ਨਹੀਂ ਨਿਕਲਦੀ। ਮੈਂ ਚਾਹà©à©°à¨¦à¨¾ ਹਾਂ ਮੇਰੀ ਜਾਨ ਸੌਖੀ ਨਿਕਲ ਸਕਦੀ ਹੈ।’’ ਮੈਂ ਕਿਹਾ ਬਜ਼à©à¨°à¨—à©‹ ਇਹ ਤਾਂ ਗੱਲ ਹੀ ਕà©à¨ ਨਹੀਂ। ਮੈਂ ਤà©à¨¹à¨¾à¨¨à©‚à©° ਇੱਕ ਮਹੀਨੇ ਦੇ ਵਿੱਚ-ਵਿੱਚ ਤà©à¨¹à¨¾à¨¡à©‡ ਘਰੋਂ ਗà©à¨œà¨°à¨¾à¨‚ਵਾਲੇ ਤੋਂ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਲੱਪ ਲਿਆ ਕੇ ਦੇਵਾਂਗਾ। ਵਿਸਾਖੀ ’ਤੇ ਸਾਡਾ ਜੱਥਾ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਜਾਣਾ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਦਸ ਅਪà©à¨°à©ˆà¨² ਨੂੰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਜਾਵਾਂਗੇ ਅਤੇ ਪੰà¨à©€ ਅਪà©à¨°à©ˆà¨² ਨੂੰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਤੋਂ ਆਵਾਂਗੇ। ਮੈਂ ਤੂਹਾਨੂੰ ਚਾਰ-ਪੰਜ ਮਈ ਤੱਕ ਤà©à¨¹à¨¾à¨¡à©‡ ਘਰ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਜਾਵਾਂਗੇ। ਤà©à¨¸à©€à¨‚ ਕਿੱਥੇ ਹੋਵੋਗੇ। ਉਸ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਪਿਛਲੇ ਹਫ਼ਤੇ ਮੇਰੀ ਘਰਵਾਲੀ ਚੰਦ ਕੌਰ ਜਿਹੜੀ ਕਿ ਅੱਸੀ ਕ੠ਸਾਲ ਦੀ ਹੈ। ਅਜੇ ਚੰਗੀ à¨à¨²à©€ ਤà©à¨°à©€ ਫਿਰਦੀ ਹੈ। ਮੇਰਾ ਛੋਟਾ ਲੜਕਾ ਜਿਹੜਾ ਚ²à¨¿à©œà¨• ਪਿੰਡ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਉਸ ਦੀ ਘਰਵਾਲੀ ਪੰਦਰਾਂ-ਵੀਹ ਦਿਨ ਵਾਸਤੇ ਆਪਣੇ ਪੇਕੇ ਗਈ ਹੈ। ਬੱਚੇ ਸਾਂà¨à¨£ ਵਾਸਤੇ ਮੇਰੀ ਘਰਵਾਲੀ ਨੂੰ ਮੇਰਾ ਛੋਟਾ ਲੜਕਾ ਪਿੰਡ ਲੈ ਗਿਆ ਹੈ। ਤà©à¨¸à©€à¨‚ ਮੈਨੂੰ ਚੜਿਕ ਹੀ ਦੇ ਜਾਈਉ। ਇਹ ਵੀ ਚੰਗਾ ਹੋਇਆ ਕਿ ਤà©à¨¹à¨¾à¨¡à¨¾ ਪਿੰਡ ਵੀ ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਤੋਂ ਚਿੰਨ-ਚਾਰ ਮੀਲ ਦੀ ਦੂਰੀ ’ਤੇ ਹੀ